"A więc stało się i odchodzisz..."

Tytuł iście biblijny - "Exodus", Księga Wyjścia, a skoro wyjście, to i jakiś cel - Ziemia Obiecana. A więc: rzucenie wszystkiego w diabły, zaczęcie od nowa, od zera, z czystą, niezapisaną kartą, niemal ponowne narodziny; poszukiwanie swego miejsca w świecie, miejsca skrojonego, stworzonego, uszytego na miarę szukającego, moszczenie i zakorzenianie się w nim (jeśli oczywiście szczęście dopisze i uda się je znaleźć, jeśli nie - to i tak próby jego odnalezienia częściowo zrekompensują podjęty wysiłek). STOP! Zatrzymajmy się jednak w tym miejscu, bo Łukasz Orbitowski wychodzi tym naszym podskórnym marzeniom naprzeciw, ale jedynie poprzez tytuł i obiecujący początek. Jego "Exodus" to jednak nie Księga Wyjścia. Jeśli już to: Wielka Księga Ucieczki; ucieczki przed czymś przed czym uciec nie można - przed własną przeszłością, przed sobą samym. W takim ujęciu Ziemią Obiecaną mogłaby być woda z rzeki zapomnienia - Lete, błogosławiona niepamięć. Aby móc jej zakosztować, trzeba jednak odkupić swoje winy, i dopiero tutaj możemy dopatrywać się biblijnych nawiązań i powiązań, choć i znajomość "Zbrodni i kary" Fiodora Dostojewskiego wystarczy.

Trzeba przyznać, że Orbitowski nie ułatwia nam zadania. Każdy rozdział to inne miejsce, ten sam, ale inny charakterologicznie bohater - Jan. Warto zwrócić uwagę na tytuły poszczególnych rozdziałów: "Chole", "Melaina Chole", "Phlegma", "Sanguis", czyli: żółć, czarna żółć, flegma, krew. Jak wiemy, dominacja któregokolwiek z tych czynników pozwala wyłonić cztery podstawowe temperamenty ludzkie: choleryka, melancholika, flegmatyka, sangwinika. Można by w tym miejscu zakrzyknąć: eureka! Ale wstrzymajmy się z tym na razie. Wiemy już, że cztery rozdziały odzwierciedlają przeobrażenia temperamentu bohatera i że wraz z tymi metamorfozami zmienia się miejsce akcji - mamy cztery mniej lub bardziej uszczegółowione punkty na mapie: Niemcy, słoweńskie obozy przesiedleńcze, ulice Lublany, grecka Salamina - dzięki temu udaje się autorowi w nienachalny sposób osadzić powieść we współczesnych realiach, nadać jej rys uniwersalności. Zresztą podobnie sprawa wygląda z wplataną retrospekcją (i młodsi, i starsi czytelnicy doskonale odnajdą w niej echa swojego dzieciństwa, młodości, początków dorosłości; innymi słowy: w losach Jana odnajdziemy kawałek naszego, dobrze znanego życia). Jednak mówimy jedynie o rysie, bo istotą tej powieści, jej kręgosłupem jest główny bohater i to, co wydarzyło się w jego życiu, zanim zdecydował się na ucieczkę (przeobrażenia, wędrówka do tych miejsc odbywa się zwykle poza książką, pojawiają się luki, dziury fabularne, tzw. miejsca niedookreślenia - co bez wątpienia ucieszy teoretyków literatury i zwolenników Romana Ingardena - które możemy samodzielnie uzupełnić, może właśnie w nich zawiera się to, co zostało niedopowiedziane).

Retrospekcja pozwala nam scalić i zrozumieć poszczególne przeobrażenia, zakończenie powieści domyka otwarte na oścież drzwi. Wszystko zatem zdaje się być dopracowane, dopięte na ostatni guzik, wycyzelowane, wygładzone, dopieszczone. I tak jest w istocie, a raczej byłoby, gdyby nie ów chłód emocjonalny, który wyziera z tej niezwykle przecież udanej powieści. Oczywiście możemy się upierać, że jej ładunek został ukryty i częściowo będzie to prawdą. To, co wydarza się na naszych oczach to konsekwencja tego, co wydarzyło się w przeszłości, a przeszłość stopniowo wyłania się z mgły i pozornej niepamięci czy też niechęci bohatera do uzewnętrzniania swych uczuć. Niestety, ale rzeczowe, chłodne, spokojne wtręty retrospekcyjne pozwalają jedynie na złożenie wszystkich elementów w całość, nie sprawiają jednak, że ta całość, mimo potencjału w niej tkwiącego, chwyta czytelnika za gardło, dławi, wywołuje jakiekolwiek emocje. Dialog: o rzeczywistych i wyimaginowanych winach, cenie, jaką trzeba za nie zapłacić, bo przecież zawsze trzeba, konieczności poniesienia kary, gdy samoukaranie, samobiczowanie, autodestrukcja to za mało, aby odkupienie się dopełniło - przybiera formę monologu wypowiedzianego beznamiętnym, jednostajnym głosem. I ta beznamiętność, jednostajność narracyjna jest trudna do zaakceptowania, gdy czytelnik odkrywa wszystkie mniejsze i większe tajemnice naszego bohatera. Zamrożenie uczuciowe? Oczywiście, ale w którymś momencie ono zawsze puszcza... Unikanie t a n i e g o sentymentalizmu, epatowania skrajnymi emocjami? To zależy, co rozumiemy przez słowo: tani. Trudno do tego zaliczyć bezbrzeżne cierpienie, osamotnienie, okaleczenie duchowe... Za dużo tu milczenia, przemilczania, niedopowiedzeń, niedookreśleń, emocjonalnej pustki, monotonii i jednostajności uczuciowej.

Każdy rozdział to też nowi bohaterowie, których nasz uciekinier spotyka na swej drodze, bohaterowie - podobnie jak on zmagający się z własnymi demonami. Orbitowski często nieudolnie, i moim zdaniem zupełnie niepotrzebnie, próbuje wykorzystać siłę tkwiącą w życiowych zbiegach okliczności, naginając świadomie cienką i kruchą zasadę prawdopobieństwa (niepotrzebnie, gdyż te skąpe i ulotne niczym pajęcze nici nawiązania nie mają wpływu na rozgrywającą się akcję). Znacznie lepiej byłoby, gdyby autor poświęcił większą uwagę ich charakterystyce. Rozumiem jednak, że wszyscy oni są jedynie dobranym tłem i jako tło spełniają mniej lub bardziej swoje zadanie. Nie zapominajmy, że mamy do czynienia z narracją pierwszoosobową, więc wszelkie niedocięgnięcia możemy złożyć na karb zaburzonej percepcji Jana. ;)

"Inną duszą" Orbitowski zaskarbił moją sympatię i echa tej sympatii przekładają się na ocenę "Exodusu". Nie będę jednak porównywać tych dwóch, całkowicie odmiennych powieści (już sam fakt, że są zgoła różne świadczy dobrze o autorze). Nie mogę jednak z pełnym przekonaniem powiedzieć, że "Exodus" mnie poruszył, zmusił do zatrzymania i zastanowienia, bo byłaby to nieprawda. Nie poruszył. Dobrze mi się czytało tę powieść. Mam wrażenie, że Orbitowski - podobnie do Jakuba Małeckiego - jest na dobrej drodze do tworzenia literatury z prawdziwego zdarzenia, literatury, którą tak lubię i której ciągle poszukuję, ale z nie do końca zrozumiałych dla mnie powodów z niej zbacza. Owszem ich twórczość wybija się na tle tworzonego chłamu, bo zwykle jest "o czymś", ale ciągle to jeszcze nie to, ciągle za mało...

"A więc stało się i odchodzisz..."

Tytuł iście biblijny - "Exodus", Księga Wyjścia, a skoro wyjście, to i jakiś cel - Ziemia Obiecana. A więc: rzucenie wszystkiego w diabły, zaczęcie od nowa, od zera, z czystą, niezapisaną kartą, niemal ponowne narodziny; poszukiwanie swego miejsca w świecie, miejsca skrojonego, stworzonego, uszytego na miarę szukającego, moszczenie i...