„Nieważcy” bez wątpienia jest opowieścią o duchach. I tu pojawia się pierwszy problem, bo oczywiste skojarzenie – literatura grozy! - jest zupełnie niesłuszne. Debiutancka powieść Valerii Luiselli to tekst obyczajowy o eskapizmie, który posunięty zostaje tak daleko, że fikcja zaczyna oddziaływać na rzeczywisty świat – i to tak potężnie, że jest w stanie dokonać jego dekonstrukcji.

Pierwszą rzeczą, która może czytelnika zaskoczyć, jest mocno rozwarstwiona przestrzeń, w której toczą się opisane wydarzenia. Na pierwszym planie znajduje się zupełnie szare życie narratorki: przede wszystkim zajmuje się dwójką dzieci. Jej ucieczką od nudnawej codzienności jest pisanie powieści. W tym miejscu trzeba zacząć główkować – bo choć odbiorca może oczekiwać, że właśnie tę powieść czyta, to za sprawą uwag męża głównej bohaterki szybko przekonuje się,, iż w niektórych punktach różni się ona od „Nieważkich”. Skomplikowane? Nie dla Luiselli, bo bez wahania dorzuca kolejną przestrzeń: narratorka szybko zaczyna wspominać bodaj najważniejsze wydarzenie w swoim życiu, którym było sfałszowanie przekładów poezji Gilberto Owena, a pod wpływem komentarzy partnera zupełnie zmienia założenia pisanego tekstu i zajmuje się opisem ostatnich lat meksykańskiego poety. Chaos? To mało powiedziane: ten supeł kolejnych wymiarów zaciska się coraz mocniej, bo autorka pisze bardzo krótkimi akapitami – skacze z jednej przestrzeni w drugą, bardzo często zmieniając perspektywę chwilę po tym, jak czytelnik zorientuje się, który z bohaterów właściwie mówił.

Wypada zadać oczywiste pytanie: czy widać w tym szaleństwie metodę? Odpowiedź jest prosta: tak. „Nieważcy” wbrew pozorom wydają się tworem głęboko przemyślanym: pisarka najpierw pokazuje narratorkę w mrowiu banalnych scen, które wyraźnie sugerują, że ta jest nieco znudzona (nie zblazowana, nie zmęczona, nie znużona – a tylko lekko znudzona), powoli tkając sieć, w którą ją wrzuci w dalszej części. Główną bohaterka jest coraz bardziej zamyślona, ucieka coraz dalej, aż w końcu – trudno wskazać konkretny moment – okazuje się, iż pędzi w narracyjnym rollercoasterze: wydarzenia z różnych planów zaczynają wzajemnie na siebie oddziaływać poza oczywistymi związkami czasoprzestrzennymi. Wątek literackiego oszustwa gdzieś znika, światy Owena i narratorki zlewają się w jeden, który zresztą szybko upada pod własnym ciężarem, a „Nieważcy” wybuchają czytelnikowi w twarz. A ten szalony sprint odbywa się na dystansie zaledwie dwustu stron.

Lektura pierwszej powieści Valerii Luiselli to niezwykła przygoda. Tekst łączy w sobie odwagę w igraniu z formą, wyjątkowo ciekawe realia historyczne (przyznaję bez bicia, że o meksykańskiej poezji nie mam najmniejszego pojęcia) oraz fabularną dynamikę. Gdyby tylko autorka dysponowała nieco lepszym warsztatem stylistycznym i pewniejszym piórem – język bywa nieco zbyt suchy, aby oddać całe to poplątanie – „Nieważcy” byliby wymarzonym debiutem.

Bartosz Szczyżański