Schizofrenik, wulgarny kabotyn, neurotyk, rozpieszczone dziecko lewicującej klasy średniej czy artystyczny ignorant? A może kuglarz sprzedający banały opakowane w złotko, dobrze zakamuflowany faszysta albo reżyser – szowinista wyżywający się na aktorkach? Kim jest Lars von Trier czy może raczej – Lars Trier? Czy jest, jak sam twierdzi, najlepszym żyjącym reżyserem na świecie czy może uzależnionym od leków i substancji psychoaktywnych niespełnionym aktorem? Genialnym artystą i wynalazcą czy nieprzebierającym w słowach mizoginem? Na te i inne pytania próbuje odpowiedzieć w swojej książce Nils Thorsen, duński dziennikarz i autor książek.

Zupełnie pozbawiony romantyzmu w życiu prywatnym von Trier uchodzi za reżysera i scenarzystę tworzącego wyjątkowe postaci kobiece, będące wielowymiarowymi i pełnymi sprzeczności rolami żeńskimi, o których marzą wszystkie ambitne filmowe aktorki. Sam reżyser raz twierdzi, że tak naprawdę jest kobietą, a raz uznaje płeć piękną za istoty głupie i ograniczone. Zdarza mu się grać na najdelikatniejszych strunach ludzkiej natury w swoich scenariuszach, by innym razem wyskoczyć na konferencji prasowej filmu ze stwierdzeniem, że rozumie Hitlera, za co uznany zostaje za persona non grata. Lars von Trier uważa siebie za geniusza i tygodniami zmaga się z niemożnością wyjścia z domu czy porozmawiania ze swoimi synami bliźniakami. Duński filmowiec tworzy bardzo uniwersalne opowieści o kondycji ludzkiej jednocześnie wciąż celebrując własne ego oraz szarpiące go lęki, kompulsje i uzależnienia. Wydaje się być jednocześnie zwyczajnym człowiekiem walczącym z własnymi ograniczeniami oraz wynikającym z nich cierpieniem i niezwykle wyczulonym na detale artystycznym nadwrażliwcem z talentem, którego możliwości sam nie ogarnia. Nie do końca rozumiejąc sam siebie bardzo ostro reaguje na krytyczne słowa i próby oceny własnej osobowości.

Autor książki towarzyszył reżyserowi przez prawie rok z godnym podziwu samozaparciem i wysoką odpornością na zmienne nastroje i czasem negatywnym nastawieniem do siebie podmiotu swojej obserwacji. Był przy nim podczas powstawania ogólnego zarysu fabuły i pomysłów konkretnych scen do „Melancholii”. Rozmawiał z nim w przełomowym okresie życia – po skandalu, jaki reżyser wywołał na konferencji tegoż filmu na festiwalu filmowym w Cannes, skutkującym falą krytyki i wyproszenie von Triera z festiwalu. Z wypowiedzi samego reżysera, wspomnień i refleksji jego współpracowników i bliskich, własnych obserwacji i wniosków oraz informacji z mediów Thorsen tka skomplikowany mozaikowy portret jednego z najważniejszych twórców naszych czasów. Choć nie ukrywa swojego podziwu, a nawet uwielbienia dla von Triera (o czym świadczy choćby słowo „geniusz” w tytule książki), opisuje najważniejsze w życiu tegoż fakty bez ich selekcji oraz przytacza kontrowersyjne wypowiedzi samego filmowca, jak i jego krytyków. Dzięki lekkiemu pióru przystępnie i z humorem przedstawia własne rozmowy z duńskim reżyserem, ale nie stroni także od dogłębnych analiz filmoznawczych jego dzieł czy przenikliwego odkrywania w nich elementów biograficznych. Przedstawia przy tym bardzo szerokie tło genezy każdego filmu, idee mu towarzyszące oraz jego odbiór przez publiczność i krytykę. Tom kończy się na opisach recepcji „Nimfomanki” przez widownię międzynarodową i zostawia nas w zawieszeniu i niepewności, która towarzyszyła reżyserowi w 2014 roku, gdy zastanawiał się czy ma jeszcze coś do powiedzenia i czy będzie w stanie kręcić kolejne filmy. Dziś znamy już odpowiedź na to pytanie – Lars von Trier skończył już zdjęcia do swojego kolejnego filmu „The House That Jack Built”, thrillera o seryjnym mordercy, którego premiera planowana jest na listopad 2018 roku.

Czytelnik po lekturze tej fascynującej książki pozostaje z wieloma odpowiedziami, refleksjami, ale także kolejnymi pytaniami. Jednym z nich może być wątpliwość, czy robienie filmów pomaga reżyserowi leczyć lęki czy też, wprost przeciwnie, generuje nowe? „Istnieję tylko wtedy, kiedy tworzę” – mówi reżyser i wydaje się, że jest w tym stwierdzeniu sporo prawdy. Filmy Larsa von Triera to jego autoterapia, próba samookreślenia się i przejrzenia w społecznym zwierciadle, daje w nich bowiem swoim postaciom, zwłaszcza kobiecym, sporo z własnych cech i doświadczeń. Reżyser jednak nie tylko oswaja demony i wyraża siebie, ale i komunikuje się ze światem, daje coś z siebie innym (w życiu prywatnym ma z tym spore trudności), dyskutuje z Bogiem, w którego nie wierzy, utrzymuje relację z nieżyjącą matką czy przepracowuje własne urazy i deficyty, np. związane z odrzuceniem przez kobiety. Lars Trier – człowiek, dziecko hipisów przywiązanych do własnego radykalnego liberalizmu, stworzył dzięki swoim filmom Larsa von Triera – reżysera prowokatora, rebelianta i rewolucjonistę, lubującego się w przełamywaniu tabu społecznego, zderzaniu tematyki religii i seksualności oraz z zapałem konstruującego nowe rozwiązania techniczne i wizualne w kinie. Wartość jego filmów leży jednak w czymś innym – prowokują one, a wręcz zmuszają do konfrontacji z mrokiem ludzkiej duszy, świetnie oddają meandry skomplikowanej konstrukcji naszej psychiki czy ukazują niewygodne prawdy i stawiają trudne pytania. Zgodnie bowiem z naczelną zasadą artystyczną Duńczyka „film powinien uwierać jak kamień w bucie” i takie są jego dzieła: zachwycają, oburzają, ranią i prowokują do dyskusji, ale nikogo nie zostawiają obojętnym.

Książka „Lars von Trier. Życie, filmy, fobie geniusza”, będąca nowatorskim połączeniem biografii, monografii, reportażu i wywiadu-rzeki, poza wymykającą się wszelkim szufladkom gatunkowym zawartością, intryguje doskonale przemyślaną konstrukcją. Początkowo wydaje się być rodzajem notesu artystycznej spontanicznej pracy twórczej, by po chwili ujawnić się jako niestandardowa, pięknie poukładana konstrukcja, będąca portretem pięknie niepoukładanego twórcy wstrząsających obrazów i słów.

Jowita Marzec