Przede wszystkim na samym początku nadmienię, że to nie jest recenzja. „Rękopis znaleziony w Saragossie” nie jest książką, którą można by recenzować w powszechnie przyjętym tego słowa znaczeniu. Skupię się więc wyłącznie na własnych odczuciach, podpartych małym wstępem teoretycznym.
Czy „Rękopis…” jest książką Polską? Nad tym tematem od lat debatują uczeni i moje zdanie w sumie nie ma znaczenia. Fakty są takie, że została napisana po francusku, w warstwie fabularnej z Polską ma niewiele wspólnego, autor zaś jest z pochodzenia Polakiem. Ja uważam ją jako naszą, mimo że o polskości nie traktuje.
Jan Potocki zajmował się praktycznie wszystkim. Był powieściopisarzem i dramatopisarzem, podróżnikiem, politykiem, historykiem, publicystą, etnografem, badaczem starożytności słowiańskich oraz inżynierem. Już sama jego biografia może świadczyć o tym, że największe dzieło, które wyszło spod jego pióra, nie może być zwykłą książką.
Autor zaczął pisać „Rękopis…” w 1794 roku, tuż po powrocie z podróży do Maroka i Hiszpanii. Prace szybko zarzucił i dalsze dzieje manuskryptów są właściwie mało znane. Powszechnie uznaje się, że książka ma dwie wersje – z 1804 i 1810 roku. Pierwsze polskie wydanie w tłumaczeniu Edmunda Chojeckiego jest kompilacją tych dwóch wersji, z dopisaną historią Żyda Wiecznego Tułacza (podobno sam Chojecki ją dopisał). W tej wersji akcja książki mieści się w 66 dniach. Tę właśnie wersję czytałem. W zeszłym roku wznowiono wydanie „Rękopisu…” już z nowym tłumaczeniem, podobno oryginalnym, i w tej wersji akcja powieści kończy się w 61 dniach. Abstrahując od tego, którą wersję należy czytać, jestem głęboko przekonany, że którąkolwiek wybierzecie na pierwszy raz, do drugiej też po jakimś czasie zajrzycie.
Jestem głęboko przekonany, że brak możliwości opisania treści dzieła, świadczy o jego doskonałości. Tak jest w tym przypadku. Można ogólnie napisać, że „Rękopis…” opowiada o losach młodego Alfonsa von Wordena. Alfons już na samym początku gubi służących i natrafia na gospodę Venta Quemada, w której spotyka dwie niebywałe piękności. To początek przedziwnej opowieści, pełnej duchów, magii, strachu, namiętności. W kolejnych dniach von Worden natrafi na swojej drodze na wisielców, cyganów, Żyda Wiecznego Tułacza, kabalistów, matematyka i pewnie jeszcze kilka postaci.
„Rękopis znaleziony w Saragossie” to tzw. powieść szkatułkowa, czyli utwór charakteryzujący się tym, że z jednego wątku wysnuwają się kolejne, a z tych kolejne i kolejne. Odczytanie tych historii jest niezwykle trudne, czasami czytelnik zostaje wplątany w wir wydarzeń na 6 poziomie opowieści, w którym ni z tego ni z owego pojawiają się bohaterowie np. z poziomu 3. Ilość wszystkich opowieści jest po prostu niebywała i przerosła moje najśmielsze oczekiwania. Sama konstrukcja dzieła to niepodrabialny majstersztyk, a jeśli dodać do tego fakt, że każda kolejna historia jest równie ciekawa jak poprzednia, powstaje nam kilka genialnych lektur zamkniętych w jednej książce. Należy tu ostrzec, że przez swoją budowę i mnogość wątków nie jest to lektura łatwa. Wymaga skupienia oraz rozpoznawania faktów i pamiętania wcześniejszych wydarzeń, przez co czasami przydaje się metoda proponowana w powieści przez samego von Wordena, czyli zapisywanie drzewa historii. Każdy w tej powieści znajdzie coś dla siebie – wywód logiczno-matematyczny, esej filozoficzny, romans, walki rycerzy, opowiadanie fantastyczne, baśń, starożytny mit, kryminał… Zakres tych możliwości jest praktycznie nieskończony, co było możliwe dzięki niebywałej erudycji autora. Należy tu wspomnieć także o wyjątkowości narracji, pełnej ironii, komizmu, polifonii, teatralności, pastiszu. Jan Potocki w tym konstrukcyjnym arcydziele w sposób wyważony odniósł się także do kwestii religijnych, obnażył dylematy współczesnych ludzi dotyczące trzech głównych religii świata. Nie omieszkał także wyśmiać skłonności do pojedynkowania, a tym samym kruchości naszego istnienia. W powieści Potockiego od początku bardzo wyraźna staje się fascynacja innością oraz orientalizmem, a także erotyką, która zajmuje tu ważne miejsce, co pewnie może zniesmaczyć część czytelników. Daleko jej jednak do trywialności współczesnych pseudopowieści. Za olbrzymi plus „Rękopisu…” uznaję także to, że nie rości on sobie miana do powieści uniwersalnej, nie nakazuje nam na siłę poddawać się autorefleksji własnej egzystencji, nie jest wypchany nachalną symboliką. Jest ponad to. Każdy może z niej wyciągnąć, co tylko chce.
Jan Potocki stworzył powieść wielowątkową i wielogłosową. Nie boję się powiedzieć, że jest to powieść jedyna w swoim rodzaju. Niezwykle rzadko w historii literatury autorzy sięgali po ten styl pisania, co z jednej strony może dziwić, bo to niezwykle atrakcyjna forma, z drugiej wymaga ona talentu i ogromu pracy, co siłą rzeczy nie jest dobrze widziane w obecnym świecie, pełnym gonitwy za pieniądzem i książek pisanych przez każdego, komu nie chce się pracować w biurze. Potocki tą książką udowodnił mi, że nadal o literaturze wiem niewiele. Jestem także pewien, że lektura „Rękopisu…” będzie mi się odbijać czkawką jeszcze przez jakiś czas – teraz każda kolejna pozycja literatury współczesnej blaknie przy wielkości tego dzieła. Zakochałem się w tej prozie, już mi jej bardzo brakuje. To największa polska książka, jaką do tej pory przeczytałem, i obawiam się, że lepszej już nie będzie. To taka mała encyklopedia życia, pejzaż wszystkiego co w rzeczywistości istotne i nieistotne. Myślałem, że po ekranizacji Hasa, nic mnie już nie zaskoczy. Książka przerosła jednak całą moją bujną wyobraźnię. Geniusz. Musicie to przeczytać.

Przede wszystkim na samym początku nadmienię, że to nie jest recenzja. „Rękopis znaleziony w Saragossie” nie jest książką, którą można by recenzować w powszechnie przyjętym tego słowa znaczeniu. Skupię się więc wyłącznie na własnych odczuciach, podpartych małym wstępem teoretycznym.
Czy „Rękopis…” jest książką Polską? Nad tym tematem od lat debatują uczeni i moje zdanie w...