„Złodzieje koni” Remigiusza Grzeli, autora książek non-fiction, powieści „Bądź moim Bogiem” oraz kilku sztuk teatralnych, to literacki zapis historii trzech mężczyzn będących rodziną, choć żyjących niczym obcy sobie ludzie. To historia dziadka, ojca i syna. To studium chorych więzi rodzinnych i toksycznych relacji międzyludzkich. Odnosi się jednak wrażenie, iż przede wszystkim jest to wyrafinowana opowieść o roli ojca w życiu mężczyzny; o piętnie, jakie wywiera jego nieobecność oraz o nieumiejętności stworzenia w dorosłym życiu tego, czego nie doświadczyliśmy w dzieciństwie.

Główni bohaterowie powieści reprezentują nie tylko trzy pokolenia, ale przede wszystkim trzy na pozór diametralnie odmienne, a jednak podobne sposoby na życie i systemy wartości. Stanisław walczył podczas drugiej wojny światowej. Zaraz po niej stawiał aktywny opór komunistycznej władzy i ostatecznie zdecydował się na ucieczkę z kraju w obawie przed represjami. W Stanach Zjednoczonych stworzył sobie nowe, alternatywne życie wbrew zobowiązaniom, jakie zaciągnął w ojczyźnie… Po latach jako „świadek” i „bohater” przylatuje do Polski.

Jerzy z kolei to niespełniony aktor, człowiek zawodowo niezrealizowany, który według oficjalnej wersji mógł zrobić karierę, ale nie chciał się ześwinić. To postać, którą, jak się wydaje, najtrudniej darzyć sympatią. Oportunista, tchórz, emocjonalny kaleka. Jest jeszcze Kamil – młody filmowiec. Zdolny, lecz niepewny siebie. Nieporadny, z poczuciem odrzucenia przez ojca i dziadka. W powieści są także kobiety - kochające swoich mężczyzn, cierpiące z ich powodu i mające więcej odwagi cywilnej od swoich partnerów.

Każdy z bohaterów snuje swoją opowieść. Rozlicza się z przeszłością, wspomina dzieciństwo. W sposób szczególny synowie analizują swoje relacje z ojcami, a ojcowie z synami. Najczęściej, niestety, jest to analiza chorych relacji. Miałem dziewięć lat. Chciałem ojcu zrobić prezent na Mikołaja. (…) pomyślałem, że będzie mu miło, jeśli rano, w bucie, znajdzie prezent od Mikołaja. Zdjąłem z półki ojca ulubioną książkę, bo z niej na pewno się ucieszy. (…) Narysowałem w niej pisakami Mikołaja z workiem pełnym prezentów i napisałem: „Dla Taty Jeżego”. (…) Nie mogłem się doczekać, aż ojciec zobaczy ten prezent. Marzyłem, żeby nie przegapić tej chwili. (…) W końcu ojciec musiał gdzieś wyjść i zauważył w bucie swoją ulubioną książkę. (…) szarpnął mnie za rękę i kazał mi to natychmiast wymazać. (…) chwycił mnie, przełożył przez kolano i tłukł pasem. (…) Tylko niszczyć potrafisz, gnojku! Kto ci pozwolił?! Kiedyś cię zabiję i będzie spokój! Nawet pisać nie potrafisz. Nieuk! Kompletne dno!

Powieść „Złodzieje koni” czyta się trochę niczym, przewijający się także jako jeden z pobocznych wątków, „List do ojca” Franza Kafki. List okrutny, którego nadawca czuje się nikim w obliczu własnego ojca. Czuje się śmieciem. We własnych oczach nie ma żadnej wartości, bo tej wartości nigdy nie nadał mu ojciec. „Złodzieje koni” to opowieść, w której syn życzy swojemu ojcu śmierci, a kiedy ten faktycznie umiera, syn nie jest w stanie odnaleźć się w nowej sytuacji. To książka o konfrontowaniu się z bolesną historią naszych rodzin, o odkrywaniu tajemnic, wydawałoby się, że tak dobrze ukrytych, oraz o sile, jaką daje zmierzenie się z najgorszą nawet prawdą.

Na kartach powieści przewija się, za pomocą wielu niedopowiedzeń, jakby nie wprost, wojenna, powojenna i najnowsza historia Polski. Mamy oto bowiem wspomnienia z czasu wojny (partyzantka na Wileńszczyźnie, Ponary), realia pierwszych lat powojennych, szarą rzeczywistość PRL, stalinowskie więzienia i jego ofiary oraz Marzec ’68 ze wszystkimi jego konsekwencjami. Mamy wojennych bohaterów i zdrajców, ofiary zbrodni komunistycznych, nawet żołnierzy wyklętych. To osadzenie bohaterów w tak skonkretyzowanych realiach historycznych stanowi niepodważalną wartość powieści.

„Złodzieje koni” konfrontują czytelnika z pytaniami: jakie obowiązki mamy wobec naszych ojców, nawet tych, a może szczególnie tych, którzy nigdy się nami nie interesowali lub byli kompletnie nieobecni? Co w naszym życiu jest prawdą, a co mistyfikacją? Czy na wszystko musimy znać odpowiedzi? Po co nam one? Oraz wreszcie: jak opowiedzieć swoje życie i wytłumaczyć się ze swych motywacji, co czynią główni bohaterowie?

Co istotne, autor nie staje po żadnej ze stron. Nie ocenia swoich bohaterów, nie potępia, nie tłumaczy, nie usprawiedliwia, nie interpretuje ich wersji. Udziela im prawa do opowiedzenia swoich historii. Resztę pozostawia czytelnikowi.

Oscar Wilde napisał kiedyś, że życie dobrze opisane to taka sama rzadkość, jak życie dobrze przeżyte. Odnosi się wrażenie, że w przypadku „Złodziei koni” Remigiusza Grzeli ta rzadkość faktycznie ma miejsce. Autor w sposób zajmujący i wiarygodny przeprowadza czytelnika przez biograficzne koleje losów jego trzech męskich bohaterów. To znakomita polska proza oraz doskonała propozycja dla ojców i synów.

Ewelina Tondys