Proza C.S. Lewisa jest umysłowym wyzwaniem, lecz ten, kto się go podejmie może być pewien, że trafi wprost na intelektualną ucztę literacką. Nie inaczej jest w przypadku tej niewielkiej książki, będącej zbiorem trzech esejów - wykładów, wygłoszonych w King’s College w Newcastle w roku 1943. Trudne i wymagające niebywałej koncentracji teksty są jednymi z ważniejszych w dorobku pisarza. Wspólny mianownik trzech esejów stanowią kwestie etyki i moralności a także refleksje na temat kryzysu człowieczeństwa. Podjęte przez niego ponad siedemdziesiąt lat temu treści zwłaszcza dziś wydają się niepokojąco aktualne.

Temat ludzkiej walki z pokusą czynienia zła był wielokrotnie podejmowany przez Lewisa, zarówno w życiu, jak i w książkach. Autor kładzie nacisk na to, że istnieje jeden wspólny i niezmienny kodeks moralny, który nie wymaga podpierania się konkretną wiarą. Jego fundamenty stanowi prawo moralne, przynależne każdemu człowiekowi. I to powinno ono być drogowskazem i wyznaczać zasady postępowania a nie rozmaite doktryny. Lewis bliski jest filozofii Kanta, kiedy mówi o moralności i prawach przyrody, którym człowiek podlega (sławetne Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie).

W swoich tekstach zwraca uwagę na paradoksy ludzkiej natury, jej dualizm: domagamy się u innych tych właśnie cech, które w ten sposób wykluczamy. W każdym człowieku, według niego, toczy się wewnętrzna walka między dobrem a złem. Jest też w ludziach przemożna chęć panowania nad przyrodą, dążenie do władzy i zademonstrowania swojej przewagi. Trafny (i bardzo aktualny) jest zwłaszcza ustęp o Projektantach: ludziach nieomylnych, mających monopol na prawdę, znających się na wszystkim najlepiej i nie dopuszczających innych do głosu. Takie osoby spotykamy również w czasach współczesnych, wystarczy włączyć telewizor.

Lewis poddaje krytyce edukację, która skupia się jedynie na intelekcie i przekazywaniu wiedzy, a pomija przekazywanie wartości etycznych i pozostaje bez wpływu na moralność. Tak rozumiana edukacja wyrządza krzywdę, czyniąc ludzi podatnymi na manipulację, co czyni ich łatwym celem dla propagandystów. Lewis wprowadza dość frapujące i wiele mówiące pojęcie: rozmiękczenie mózgu. A ku przestrodze można by cytować politykom fragmenty, w których autor ostrzega przed nieracjonalnym rządzeniem społeczeństwem, którego konsekwencją jest jego upadek.

Uwagę zwraca okładka z fragmentem obrazu Hieronima Boscha „Droga krzyżowa”, znanego również pod tytułem „Chrystus dźwigający krzyż”. Jest jak kwintesencja zawartości książki. I choć to pewnie zbieg okoliczności, większy fragment tego samego obrazu zdobi okładkę książki Jorge Semprúna „Odpowiedni trup” o tematyce obozowej. A gdzie łatwiej o kryzys człowieczeństwa, jeśli nie w tak nieludzkich warunkach?

Eseje Lewisa trzeba czytać w skupieniu, smakując każde zdanie. Każdy z nich stanowi skończoną całość, jednak wszystkie trzy są jak omne trunum perfectum, wzajemnie się dopełniają. Co istotne, mimo upływu tylu lat ich przesłanie wciąż nie straciło na aktualności. Lewis jawi się w tych tekstach jako wizjoner, wyprzedzający swoją epokę, piszący o przewinach przeciw człowieczeństwu. Jego wykłady pod rozwagę i do refleksji, powinni przeczytać zwłaszcza politycy i wszyscy stojący u władzy. Zwłaszcza ci, których zaślepiła pycha i przekonanie o własnej nieomylności. Na razie nic nie wskazuje na to, by uniwersalne treści tych esejów się zdezaktualizowały, ale z drugiej strony czy nie lepiej byłoby, gdyby tak się stało?

Magdalena Świtała