Cała Europa stworzyła Kurtza miał powiedzieć Joseph Conrad w kontekście, rzecz jasna, zbrodni popełnianych przez białych kolonizatorów w Afryce. Ten genialny autor doskonale zdawał sobie sprawę, że „światli” przybysze ze Starego Kontynentu, którzy z takim uporem i konsekwencją eksplorowali i eksploatowali ziemię afrykańską nie działali w etycznej, dalej kulturowej próżni. Za nimi stała cała wielowiekowa tradycja praw i obyczajów. Idąc dalej – nazizm także nie narodził się z przypadku. Był wypadkową ówczesnych nastrojów i myśli społecznej*. Co zatem stoi za faktem, że człowiek wychowany w takim a nie innym środowisku zatraca wszystkie moralne normy i zachowania? Czynników i przyczyn jest zapewne równie wiele jak osób, które owe czyny popełniają. Chociażby instynkt życia. Czy to już jest wystarczający powód do zbrodni – zabić aby przetrwać? Czy to tylko naiwne tłumaczenie? A może w żadnym wypadku nie należy porównywać motywów ideologicznych z próbą przetrwania za wszelką cenę? Czy zbrodnia dzięki której będziemy żyć jest zbrodnią pomniejszą? Czy ważne jest, że zabijemy jedną, dwie czy dwadzieścia osób? Pytań jest naprawdę wiele. I zaprawdę trudno znaleźć na nie jednoznaczną odpowiedź. Każdy przypadek jest innym przypadkiem. Jak chociażby przypadek Joopa – małoletniego chłopca głównego bohatera książki „Wstręt do tulipanów”, który aby przetrwać wydał nazistom Anne Frank.

Książka Richarda Louriego to książka, która jest zapisem wojennych doświadczeń dziecka. Akcja powieści rozpoczyna się w momencie, gdy do starzejącego się Joopa przyjeżdża ze Stanów jego młodszy brat, chcący usłyszeć rodzinną opowieść o tych tragicznych czasach. Historia, którą przekazuje mu główny bohater powieści nie jest historią łatwą. Głód, rozczarowanie, faszyzująca Holandia – a w tym wszystkim on – Joop – dziecko, które sprytem i odwagą próbuje pomóc przetrwać rodzicom i młodszym braciom bliźniakom. Jednego dnia pomaga ukrywającym się Żydom, aby za kilka dni wydać ukrywającą się dziewczynkę – Annę Frank. Nieważny jest środek do celu, liczą się tylko kilogramy, gramy zdobytego pożywienia i uśmiech matki, która faworyzuje młodsze rodzeństwo chłopca. Wyrzuty sumienia pojawią się dużo, dużo później. Wojna oczami dziecka, który zagadnienie dobra i zła rozpatruje we własnym mikroświecie. I zbrodnia nazistów, których winna leży u podstaw takiego działania. Niepoliczalny ogrom zła.

Fabuła „Wstrętu do tulipanów” jest fikcją literacką. Do tej pory nie odkryto tożsamości denuncjanta rodziny Franków. Jednak ta dramatyczna opowieść stała się pretekstem dla Louriego do napisania tekstu, który z całym możliwym okrucieństwem mówi najpierw o tragizmie wojny, potem zaś o prawdziwej naturze człowieka. Bo choć Anna Frank w swym dzienniku zanotowała Nadal wierzę, że ludzie są z natury dobrzy - to kolonializm, nazizm, Rwanda, Bałkany i wiele innych przykładów są tego całkowitym zaprzeczeniem. I jakże naiwne jest myślenie dorosłego już Joopa: Otóż myślę o napisaniu listu do Międzynarodowego Trybunału Zbrodni Wojennych w Hadze, żeby im powiedzieć: powinniście wytoczyć zaoczny proces Bogu, bo to on jest najgorszy z wszystkich zbrodniarzy wojennych. Nie Bóg, ale człowiek stoi za wszelką zbrodnią przeciwko ludzkości a religia, dalej kultura jest tylko wygodną (pełną hipokryzji) wymówką.

Frapująca i trochę jednak naiwna lektura.

* Polecam w kontekście „Łaskawe” J. Littella.

Monika Długa