Bella z Montparnassu, Iza Bell, Stefania Czajka, Izabela Gelbard, w końcu Izabela Stachowicz – wiele określeń, wiele nazwisk – już samo to może wskazywać, jak bogaty życiorys miała polska pisarka żydowskiego pochodzenia, autorka niezwykłych powieści autobiograficznych, które w ostatnich miesiącach odświeża wydawnictwo W.A.B. Poznaliśmy ją jako autorkę książek „Małżeństwo po raz pierwszy”, „Nigdy nie wyjdę za mąż” i „Dubo…dubon…dubonnet”, w których opisuje swoje burzliwe życie: od zawartego wbrew ojcu małżeństwa z filozofem Aleksandrem Hertzem, przez pobyt w Berlinie, gdzie jako rozwódka szukała pocieszenia u licznych zalotników z kręgu artystycznego, po lata spędzone w Paryżu, wśród przyjaciół intelektualistów. To właśnie wtedy Izabela Stachowicz zyskała sobie przydomek Belli z Montparnassu. Jako intelektualistka pochodząca z bogatej żydowskiej rodziny, szybko stała się swego rodzaju celebrytką. Brała czynny udział w życiu kulturalnym i towarzyskim Paryża i przyjaźniła się z najznakomitszymi artystami, takim jak Tytus Czyżewski, Xawery Dunikowski czy Olga Boznańska. Poznała tam też swojego kolejnego męża, Jerzego Gelbarda. Ludzi zjednywała sobie bardzo szybko – swoją beztroską, radością z życia, zaradnością, optymizmem. Nie było dla niej przeciwności losu, których nie da się przeskoczyć. I takie jak ona są jej książki – optymistyczne, pełne humoru, napisane z dystansem do siebie i świata. Choć czwarta książka autorki opublikowana przez W.A.B., „Ocalił mnie kowal”, odbiega od pozostałych powagą poruszanej tematyki, równie wyraźny jest w niej ten charakterystyczny dla Czajki styl.

Ci, którzy przeżyli wojnę, najczęściej czują w sobie jakiś wewnętrzny przymus, by się swoimi wspomnieniami podzielić z innymi. Na ogół powstają z tych wspomnień książki utrzymane w tym samym, poważnym tonie, przygnębiające czytelnika i wpisujące się w naszą narodową martyrologię. Z książką Czajki-Stachowicz jest zgoła inaczej. To bardzo nietypowe świadectwo wojny, bo nie jest historią o śmierci, lecz raczej o wszechobecnej wówczas woli przeżycia. Książkę cechuje ten sam styl narracji, co poprzednie publikacje autorstwa Czajki. Choć Bella znalazła się nagle w sytuacji, do której kompletnie nie pasuje ze swoją urodą, łapczywością życia i obyciem w świecie, a więc w piekle otwockiego getta, z łatwością się w niej odnajduje i nie pozwala sobie na załamywanie rąk. Udaje się jej uciec, dzięki pomocy Danusi, córki kowala z pobliskiego Dobrzyńca, dla której od tej pory będzie ukochaną znajdą. Rodzina przygarnia ją – Żydówkę – bez żadnych wątpliwości i nadaje nowe nazwisko: Stefania Czajka. Dla obcych jest odtąd siostrą kowala, która przyjechała z nimi zamieszkać. Inteligentka o artystycznej duszy nijak nie pasuje do wiejskiej, skromnej chałupy, ale wnosi do niej dużo radości. Rodzina kowala wiele jednak ryzykuje zapewniając Czajce schronienie. Mimo tego, nigdy nie żałuje swojej decyzji, choć nie raz obecność „krewnej” wystawia ich na groźne niebezpieczeństwo. Co nie oznacza wcale sympatii rodziny kowala do Żydów. Książka doskonale portretuje ówczesną ludzką mentalność. Danusia, wpatrzona w Izabelę niemal jak w obraz, gotowa skoczyć dla niej w ogień, podziela mimo wszystko popularny w tamtym czasie pogląd, że Żydzi do produkcji macy wykorzystują krew małych dzieci. Postawę antysemicką reprezentują też zgorzkniała panna Wera i Wasilewski, zalotnik Czajki. Bohaterka niejednokrotnie zmuszona jest się chować, ukrywać czy wręcz zmieniać miejsce zamieszkania, a przede wszystkim kłamać, by zmylić podejrzliwych i ocalić swoje życie. Zawsze wiernie towarzyszy jej jednak Danusia. „Ocalił mnie kowal” to nie tylko świadectwo Holocaustu w skali mikro, ale też świadectwo ludzkiego człowieczeństwa, z którym być może najpełniej mamy do czynienia właśnie w trakcie wojen i innych konfliktów zbrojnych. Okazuje się, że nie wolno tracić wiary w ludzi i wiary w przetrwanie. Okazuje się też, że wojna ludzi nie zmienia. Bella zachowała radość życia i pogodę ducha. Dzięki niej przetrwała i mogła spisać swoje wspomnienia.

Stachowicz słynęła z wybujałej fantazji i mitomaństwa, którego ślady można znaleźć także na kartach tej powieści. Trudno rozstrzygnąć, czy niektóre epizody przez nią opisane naprawdę miały miejsce, czy tylko po latach je dodała, by ubarwić swoje wojenne losy, nie mniej jednak, nie można jej odmówić talentu do snucia narracji. Autorka potrafi stopniować napięcie, przekazywać emocje, angażować czytelnika. Jej styl jest ekspresyjny, pełen wykrzyknień, a słowa szczere i bezpośrednie. Książka jest niejako monologiem kierowanym do anonimowej kobiety – Janki, być może przyjaciółki czy krewnej Izabeli. A być może to tylko kolejny trick autorki, mający sprawić, że czytelnik odbierze książkę bardziej osobiście, jako bezpośredni zwrot do niego. Cel w każdym razie został osiągnięty, bo książkę czyta się szybko i z zainteresowaniem oraz autentycznym przejęciem losami bohaterki.

Czytelnicy znudzeni tematem Holocaustu czy wręcz omijający go w literaturze na kilometr, sięgnąwszy po „Ocalił mnie kowal” będą zaskoczeni, że można mówić o nim bez patosu i wielkich słów. Okazuje się, że wojna i zagłada Żydów to tematy niewyczerpane i wcale nie wtórne.  Ilu ludzi, tyle historii. Nie każdy jednak potrafi opowiedzieć swoją tak jak Czajka – Stachowicz – akcentując przede wszystkim pozytywy i afirmując życie.

Malwina Sławińska