Ecce homo – rzekł Piłat, stawiając Jezusa w koronie cierniowej i purpurowym płaszczu przed żądnym krwi tłumem. Kompletny wariat – powiedział oburzony Tolkien po lekturze "Króla Jezusa", odsądzając Gravesa od czci i wiary. Zapomnij więc czytelniku o wszystkim, czego nauczyłeś się na lekcjach religii, w co kazano ci wierzyć. Zapomnij o tym, czego do tej pory dowiedziałeś się o Jezusie. Tylko wtedy jesteś w stanie strawić historię żywota Czerwonego Człowieka z Hebronu, tylko wtedy możesz skupić się i oddać bluźnierczej rozkoszy czytania. Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją* i z przekonaniem o nienaruszalnych filarach wiary.

Powieść "Król Jezus" tuż po premierze w roku 1946 została uznana za jedną z najbardziej skandalizujących książek w dziejach literatury. Umieszczona na liście ksiąg zakazanych, nazywana Szatańskimi wersetami chrześcijaństwa, niemal natychmiast obłożona wieloletnią anatemą w bardziej bogobojnych państwach (m.in. w Portugalii i Irlandii), nadal wzbudza niemałe emocje. A ten wariat okazał się zdumiewającym erudytą, konsekwentnie broniącym hipotezy o politycznej roli żydowskiego nauczyciela, mędrca i proroka.

Graves w alternatywnej opowieści o życiu Jezusa odarł go z boskości, koncentrując się na ludzkim pierwiastku. To właśnie ukazanie (…) bogów w pospolity sposób (…) obdarzonych nadprzyrodzonymi mocami, choć posiadających obrzydliwe ludzkie namiętności**, stało się przyczyną kontrowersji narosłych wokół książki. Pisarz pokazał go jako inteligentnego ucznia, zdolnego zawstydzić wiedzą największych mędrców. Jego Jezus to również poeta i uzdrowiciel, potrafiący zesłać karę na przeniewierców. Odważny i wrażliwy, charyzmatyczny cieśla, który śmiało staje między wzgardzonymi i upadłymi mieszkańcami Wstydu Izraela. Syn króla Antypatra i służącej Miriam, sukcesor należnego mu tronu Judei już wkrótce miał odebrać władzę Herodowi. Tym samym dla ludu Izraela miał się rozpocząć nowy, wspaniały etap.

Potwierdzeniem teorii angielskiego prozaika miała być pokaźna historyczna dokumentacja, którą udało mu się zebrać. Nigdy jednak jej nie upublicznił, co niestety podważa wiarygodność opowieści. Jeżeli jednak przełączymy się z emocjonalnego odbioru treści na racjonalne myślenie, otrzymamy po prostu znakomicie skonstruowaną powieść uwodzącą kunsztowną archaizującą stylistyką i językowymi konstrukcjami. To soczysta proza, która już po kilku stronach pochłonie czytelnika przenosząc go do czasów, gdzie liczyła się znajomość Prawa i umiejętność toczenia uczonych sporów. Z rozmachem kreśli sylwetki bohaterów, próbując uchwycić ich sposób oglądu świata, umysłowość, obyczajowość.

Językowe bogactwo i erudycję tłumacza możemy podziwiać również w polskim przekładzie, który ukazuje się po raz drugi nakładem łódzkiego Wydawnictwa Officyna. Maciej Świerkocki wzbił się na translatorskie wyżyny, otrzymując za przekład nominację do nagrody literackiej tygodnika Verte w roku 1995 oraz nagrody translatorskiej miesięcznika Literatura na Świecie. Co istotne, sam przekład stał się na krajowym rynku wydawniczym równie sensacyjny co oryginał. Wyrafinowane, błyskotliwe tłumaczenie Świerkocki wzbogacił o szczegółowe przypisy pozwalające jeszcze wierniej oddać nastrój epoki sprzed ponad dwóch tysięcy lat.

Życie i śmierć Jezusa wielokrotnie były inspiracją dla różnej maści artystycznych wizjonerów, starczy wymienić choćby genialny Żywot Briana, Ostatnie kuszenie Chrystusa, Święty Graal, Święta krew czy Kod Leonarda da Vinci (taki Umberto Eco dla ubogich). I w większości przypadków gorszyły swoją wymową odbiorców. Jednak Król Jezus znacząco wyróżnia się na tym tle, chociażby przez sposób ukazania ludzkiego aspektu żydowskiego proroka. Trudno jednak posądzać Gravesa o zamiar bulwersowania czytelników, czemu zresztą sam autor zaprzeczył: Jestem jak najdalszy od zamiaru urażenia ortodoksyjnych katolików, którzy mogą zlekceważyć moją opowieść jako nieistotną dla ich wiary. Tymczasem jest ona istotna o tyle, że podważa religijne dogmaty siejąc ziarno zwątpienia, wymusza na czytelniku zastanowienie się nad siłą własnej wiary i niezachwianym przekonaniem o prawdziwości cudów. Skłania do racjonalnego myślenia i samodzielnego poszukiwania prawdy.

Magdalena Świtała