Jestem dzieckiem lat dziewięćdziesiątych. W szkole więcej nauczono mnie o Mezopotamii niż o powojennej historii Polski. Wiem, że Sparta miała dwóch królów, ale do niedawna chadecja, sanacja i endecja brzmiały mi równie egzotycznie co – bo ja wiem – chilijska Jedność Ludowa.

Czytając, googluję PPS (no dobra, twór socjalistyczny, ale skąd?, czyj?), KOR i reformę Grabskiego. Słucham wystąpień polityków, którzy nierzadko karmią mnie narodowymi mitami, i uświadamiam sobie, że muszę brać ich słowa za dobrą monetę. Spycham w sobie marzenia o własnym mieszkaniu, żeby się zanadto nie rozochocić, ale właściwie – skąd wziął się kryzys mieszkaniowy? Smutna rzeczywistość bezlitosnego rynku czy zaniedbania systemowe? Jedno i drugie? 

Człowiek ze mnie – względnie – wykształcony, literatura pokazała mi sporo świata, a i tak: trwam w poczuciu zagubienia, zwłaszcza jeśli idzie o mechanizmy kształtujące rzeczywistość w moim kraju. Ale i w silnym postanowieniu, by z nim walczyć.

Te książki pomagają zrozumieć Polskę. Zarówno jej historię, jak i dzisiejsze bolączki. Prezentują szeroki kontekst, ale i jednostkowe doświadczenia. Sprawiają, że z lektury wychodzimy – choćby odrobinę – mądrzejsi.

Książki o historii Polski

„Całkiem zwyczajny kraj. Historia Polski bez martyrologii”, Brian Porter-Szűcs (Filtry)

Wypada mi zacząć „Całkiem zwyczajnym krajem”, choć wspominałem go już z okazji 6 książek, które sprawią, że pokochasz historię. Książka Briana Portera-Szűcsa, profesora Uniwersytetu Michigan i badacza historii, okazała się niezbędna do tego, by spojrzeć na Polskę z należytej perspektywy.

Ileż razy kuliłem się, słuchając o gomułkowskiej odwilży, szczegółach porozumień sierpniowych czy dmowsko-piłsudskiej dychotomii. Bo przecież coś tam człowiek wie, dzielnie walczył z poszkolnymi brakami w wiedzy, ale żeby zaraz głębiej? Ze zrozumieniem poruszać się w temacie? A przecież nieraz każą zająć stanowisko.

Dostajemy tu w ręce kompendium wiedzy. Autor prowadzi czytelnika od końca XVIII wieku, wyjaśnia, że wydarzenia z lat 1772, 1793 i 1795 nie były w istocie rozbiorami Polski, kreśli skomplikowany obraz politycznego krajobrazu początków XX wieku, analizuje sporną pamięć II wojny światowej, początki stalinizmu, „polską drogę” Gomułki i upadek PRL-u, kończąc na Polsce pod rządami Prawa i Sprawiedliwości. Opisuje kształtowanie się polskiej świadomości narodowej i jej obecną kondycję.

Książka Portera-Szűcsa była dla mnie doskonałym przewodnikiem po polskiej historii, ale jeśli mieliście więcej szczęścia (być może żyjecie nieco dłużej?) i szczegóły zamachu majowego, początki PPS-u, endecji i ludowców macie w jednym palcu, uspokajam: „Całkiem zwyczajny kraj” to coś więcej. Już sam tytuł zapowiada przecież, że dostaniemy opowieść bez martyrologii, bez cierpiętnictwa i legendy o kraju, który stał się Chrystusem narodów.

Amerykański historyk walczy ze szkolną ortodoksją, którą wszyscy nasiąkliśmy, sprawia, że opowieść, którą znamy, nagle staje się jakoś „mniej swojska”, i wyjaśnia, że historia Polski, owego kraju wybranego, który – jak uczono nas za sprawą pełnych megalomanii i mesjanizmu przypowieści – wycierpiał tyle, ile żaden inny, jest o tyle ciekawa, że w istocie dość typowa.

Czy Mieszko I założył państwo polskie i wprowadził je do Europy? Czy II RP rzeczywiście charakteryzowała się szacunkiem dla niepolskich obywateli? Czy PRL był czystą udręką? Czy cierpieliśmy najbardziej, mieliśmy najgorszych sąsiadów, a koniec XVIII wieku był bezprecedensową w dziejach Europy tragedią? Czy chłopi identyfikowali się z polskością i byli zaangażowani w bohaterską walkę uciśnionego narodu?

Jak pisałem we wspomnianym już artykule, Porter-Szűcs kwestionuje mity, które na dobre zadomowiły się w naszej tożsamości. Uwzględnia przy tym punkt widzenia wszystkich warstw społecznych i nie zgadza się z propozycją historyków, według których należy jasno stwierdzić, kto był dobry, a kto zły. Autor walczy z uogólnieniami. Jak zwraca uwagę w konkluzji: „Za każdym politykiem, za każdym ekspertem wypowiadającym się na temat społeczeństwa powinien stać historyk trzymający transparent: »To bardziej skomplikowane, niż ci się wydaje!«”.

„Pokolenie ‘89. Młodzi o polskiej transformacji”, Jakub Sawulski (Krytyka Polityczna)

Oddanie głosu pierwszemu pokoleniu, które nie zna czasów PRL-u.

Jakub Sawulski (rocznik ’89) nie licytuje się na krzywdy z innymi pokoleniami. Autor, z zawodu ekonomista, w pozbawiony patosu sposób napisał książkę o tym, jak jest. Oddaje przy tym głos ludziom, dla których obecność w Unii Europejskiej jest czymś oczywistym, a transformację znają z książek. Młode pokolenie, wyjaśnia Sawulski, które nie pamięta przebiegu transformacji, ocenia ją wyłącznie przez pryzmat jej skutków.

Obiecałem, że książki, które tu omówimy, pomogą zrozumieć Polskę. I słowa dotrzymuję. „Pokolenie ‘89” to lektura dla ludzi, którzy chcą zrozumieć pokolenie dzisiejszych trzydziestolatków. Zwłaszcza jeśli jawi im się ono jako pokolenie roszczeniowe, podczas gdy w praktyce mówi ono głównie o fundamentalnej potrzebie bezpieczeństwa, o niepewności wynikającej z braku mieszkań, stabilnej pracy i polityki prorodzinnej.

Autor próbuje pokazać starszym pokoleniom, z jakimi problemami zmaga się to młodsze. Ale – co warte podkreślenia – „Pokolenie ‘89” to również pozycja dla młodych. W jednym z wywiadów Sawulski wyjaśniał, że jego książka stanowi zbiór rzeczowych argumentów, którymi ludzie młodzi mogą i powinni się posługiwać w debacie publicznej, artykułując swoje interesy.

Sawulski nie mitologizuje przy tym swojego pokolenia. Zauważa, że perspektywie ludzi młodych często brakuje docenienia skali zmian po roku ‘89 oraz wysiłku, który włożono, by Polska powoli doganiała bogatsze kraje Europy. Namawia ponadto do większego politycznego zaangażowania. „My po prostu w okresie transformacji nie byliśmy dla polityków ważni. Dlatego warto, żebyśmy w końcu zabrali głos w swojej sprawie”, pisze.

„13 pięter”, Filip Springer (Karakter)

Skoro wspomniałem o braku mieszkań, warto zwrócić się ku książce, która problem ten analizuje znacznie głębiej. A jest co analizować. Starczy powiedzieć, że – jak wyjaśnia Filip Springer – problem mieszkaniowy w przedwojennej Warszawie był równie poważny jak w dzisiejszych miastach.

Pierwsza część „13 pięter” skupia się na przedwojennej stolicy. Springer kontestuje mit „Paryża Północy”, miasta pięknych parków i bulwarów, i kreśli przed nami obraz rozwarstwienia społecznego, zestawiając wspomnienia Jadwigi Beck i jej „niezbyt dużego” mieszkania przy Pięknej, gdzie, jak jej się zdaje, przy stole mieściło się tylko dwanaście osób, z opowieściami przedstawicieli proletariatu, którzy żyli z czworgiem dzieci w mieszkaniu trzy metry na dwa.

W drugiej części Springer przenosi nas w czasy współczesne, zestawiając nieudolność państwa w rozwiązaniach systemowych i kryzys mieszkaniowy z lat 20. i 30. z dzisiejszymi problemami. Udowadnia, że tanich mieszkań jak nie było, tak nie ma, a kolejne pomysły na uporanie się z głodem mieszkaniowym okazują się gorsze od poprzednich.

Autor umiejętnie dobiera przykłady, by rozbudzić w czytelniku odpowiednie emocje. Trafiamy do mieszkania w piwnicy, kontenerze i garażu, słuchamy opowieści o bankach, zadłużeniu młodych par, niewypłacalnych deweloperach, czyścicielach kamienic.

Rzecz jasna nie otrzymujemy tu samej goryczy, przygnębiający obraz międzywojnia łagodzi nieco żoliborska Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, a obraz problemu mieszkaniowego drugiej dekady XXI wieku – historia stargardzkiego Towarzystwa Budownictwa Społecznego. „13 pięter” to jednak wezwanie do zmiany. Ocena, jaką Springer wystawia współczesnej polityce mieszkaniowej, jest negatywna, choć nie wybrzmiewa ona wprost, bo przecież osią opowieści są tu partykularne ludzkie historie, dzięki którym analogie między II a III RP nasuwają się same.

Co przeczytać, by lepiej zrozumieć Polskę?

„Zapaść. Reportaże z mniejszych miast”, Marek Szymaniak (Czarne)

Kończąc temat współczesnych bolączek społecznych, zwracam uwagę na Marka Szymaniaka. W pierwszej chwili zamierzałem wspomnieć tu książkę „Urobieni. Reportaże o pracy”, która swego czasu wyjaśniła mi, jak to jest, że kierownik w magazynie mógł cię popchnąć czy zwymyślać, uważnie pilnowano czasu spędzanego przez pracownika w toalecie, ponadprogramowe minuty poświęcone na zjedzenie kanapki dodawano do siebie i odcinano z wypłaty, a za nami w kolejce i tak stało dziesięciu, dwudziestu kolejnych gotowych na umowę zlecenie za najniższą krajową.

Wybór padł jednak na „Zapaść”, bo reportaże z mniejszych miast, jak się zdaje, lepiej pasują do próby opisania Polski, którą tu podjęliśmy (choć „Urobionych” polecam nieodmiennie). „Niemal połowie z dwustu pięćdziesięciu pięciu średnich miast w Polsce grozi społeczno-ekonomiczna zapaść”, pisze Szymaniak. Temat jest więc tyleż rozległy, co pilny.

Skupiając się na posttransformacyjnych zaniedbaniach, autor oddaje głos mieszkańcom polskich miast i miasteczek. Historie bohaterów i bohaterek książki składają się na spójną opowieść, z wielu perspektyw (Szymaniak wsłuchuje się w głosy tych, którzy wyjechali, jak również tych, którzy pomimo ciężkiej sytuacji postanowili zostać) pokazującą powszechne systemowe problemy – z pracą, mieszkaniami, zanieczyszczonym powietrzem czy wyludnieniem.

Kwestie, które porusza Szymaniak, są palące. Oprócz potransformacyjnych nierówności (wzrost metropolii wbrew zapowiedziom części ekspertów nie wzbogacił z automatu małych ośrodków) i wyludnienia mamy tu zamykanie szpitalnych oddziałów, osobliwą „rewitalizację” przestrzeni, analizę problemu smogu pod kątem ubóstwa energetycznego, konsekwencji tworzenia lokalnych mediów przez lokalne władze czy sytuacji imigrantów i mniejszości poza metropoliami.

Najlepsze książki o Polsce

„Ludowa historia Polski”, Adam Leszczyński (W.A.B.)

Czas na rzecz przełomową, bo takiej renomy doczekała się już książka Adama Leszczyńskiego. A nawet lepiej (jak twierdzą niektórzy) – jedną z najważniejszych książek ostatnich lat.

„Ludowa historia Polski” spełnia poniekąd zadanie podobne do „Całkiem zwyczajnego kraju”. Odziera naszą historię z przekłamań. Odchodzi od bohaterskiej, martyrologicznej opowieści i skupia się na tym, co w polskiej pamięci zakłamane lub wyparte. Leszczyński stroni od periodyzacji naszej historii, tworzonej przez zabory i wielkie wojny, a bohaterem – zamiast królów, szlachty i dowódców wojsk – czyni lud, czyli, jak zaznacza, dolne 90 procent.

„To historia ludowa, a nie narodowa: mniej interesują mnie wojny i powstania, a bardziej to, jak ich sukcesy i klęski zmieniały relacje pomiędzy mieszkańcami naszego kraju, Polakami, Żydami, Ukraińcami i innymi mniejszościami”, pisze Leszczyński. I prowadzi nas przez blisko 10 stuleci zależności ludu od elit.

Autor kontestuje wyobrażenia stworzone przez konserwatywną historiografię i wcześniejsze, warunkowane politycznie badania. Pokazuje napięcia klasowe, a szeroka perspektywa czasowa umożliwia zauważenie pewnych powtarzających się mechanizmów. Zwłaszcza przemocy (kto wie, czy to nie najczęściej powtarzające się w książce słowo), powszechnie stosowanej w życiu codziennym.

„Księga wyjścia”, Mikołaj Grynberg (Czarne)

Wspomniałem braki w wiedzy historycznej, z jakimi wypuszczono nas ze szkół. Jakież było moje zdziwienie, gdy rozpostarła się przede mną historia o marcowych prześladowaniach rasowych, dwadzieścia trzy lata po II wojnie światowej, które dziś określa się wprost największą po stalinowskich czystkach lat pięćdziesiątych kampanią antysemicką w powojennej Europie.

Mikołaj Grynberg od lat zajmuje się historią polskich Żydów w XX wieku. W jego dorobku znajdziemy trzy zbiory rozmów: „Ocaleni z XX wieku” (2012), „Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne” (2014) i „Księga wyjścia” (2018). I to ostatnią z nich chciałbym tu wspomnieć.

Nagonka antysemicka, motywowana „demaskowaniem ukrytych syjonistów”, wywołała przymusową emigrację, za której sprawą z Polski mogło wyjechać nawet 20 tysięcy osób (różne źródła podają różne dane). „W sześćdziesiątym ósmym roku zrobiono z nas grupę. Powiedziano nam, że jesteśmy mniejszością narodową, której u siebie nie chcą. Staliśmy się niechciani, nielubiani i toksyczni. Ludzie zaczęli się od nas odwracać”, mówi jeden z rozmówców Grynberga.

Autor oddaje w nasze ręce kilkadziesiąt opowieści ludzi, których w 1968 roku poinformowano, że nie ma już tu dla nich miejsca. Grynberg dotarł zarówno do tych, którzy po marcu podejmowali decyzje o opuszczeniu Polski, jak i do tych, którzy zdecydowali się zostać.

„Księga wyjścia” łączy subiektywność małych historii z mechanizmami funkcjonowania aparatu państwowego. I być może to sprawia, że jest tak ważna.

„Wędrowny Zakład Fotograficzny”, Agnieszka Pajączkowska (Czarne)

W tekście, w którym polecałem waszej uwadze książki z nurtu wiejskiego, pisałem:

Chcąc zrozumieć Polskę, trzeba zrozumieć polską wieś. A skoro i „Chłopki”, największe wydawnicze wydarzenie minionego roku, i nieśmiertelnego (!) Myśliwskiego wymieniałem już we wspomnianym artykule, warto zwrócić się ku pozycjom nieco innego rodzaju. Najlepiej ku osobliwej hybrydzie, jaką jest twórczość Agnieszki Pajączkowskiej, która nie jest typową reporterką i nie jest typową fotografką. Działa na pograniczu – łączy rozmaite działania: animację kultury, pracę ze społecznością, sztukę, pracę z archiwami, historię mówioną, etnografię, reportaż. Szczególnie interesuje ją oddolna historia wsi.

Sporo szumu w roku ubiegłym narobiła książka „Nieprzezroczyste. Historie chłopskiej fotografii”, którą nominowano choćby do Paszportów „Polityki”. Polecam tu jednak „Wędrowny Zakład Fotograficzny”, który wyrósł z projektu robienia zdjęć napotkanym ludziom w zamian za opowieść. Pajączkowska zbierała te opowieści przez kilka lat, wracając do tych samych miejsc. Świadczyła usługi prawdziwego wędrownego fotografa nie za pieniądze, ale za wspomnienia (lub za jabłka z sadu, słoik ogórków czy obiad). Tak powstała opowieść o Polsce nieznanej.

Przez kilka lat Pajączkowska pokonała setki kilometrów wzdłuż wschodniej i północnej granicy Polski. Ostatecznie rozszerzyła projekt i odwiedziła też Dolny Śląsk. Stara się przeniknąć do świata pełnego tajemnic, ale nie żeruje bynajmniej na egzotyce wiejskiej biedy. Dźwiga powierzone jej opowieści i otwiera przed nami świat pełen samotności, strachu i wątpliwości, codziennych trosk – ale też dumy i pamięci.