Zapamiętywanie suchych dat, próba wprasowania do głowy pocztu królów polskich, niemożność uchwycenia szerokiej perspektywy – boże, jakże to wspominam. Jeśli historia istotnie jest powieścią, to szkolna edukacja w niejednym z nas zabiła chęć odkrywania jej kart.

Na szczęście są książki, dzięki którym zdobywanie wiedzy o tym, co minione, smakuje inaczej. Jest i lekkie, i piękne. Niewymuszone. Odbywa się niejako mimochodem. Jest gratisem do mistrzowskiej frazy, piękna stylu i doskonałego tempa opowieści.

Mam tu 6 doskonałych książek, dzięki którym poznamy przeszłość – i lepiej zrozumiemy teraźniejszość.

Historia – jakie książki przeczytać?

„Szkice piórkiem”, Andrzej Bobkowski (CiS)

Trzeba mi zacząć Bobkowskim, bo „Szkice piórkiem”, ów dziennik idealny, nieznana perła polskiej literatury, rozjaśniły mi rok. I chociaż do jego końca jeszcze chwila, nie sądzę, by ktoś zdetronizował w moim osobistym rankingu to arcydzieło diarystyki (zaraz spuszczę z tonu, obiecuję), a czteroletnie zapiski polskiego pisarza, który wojnę spędził we Francji, były zaczynem do tego, by uzupełnić po-edukacyjne braki i historii Polski – czy szerzej: Europy – przyjrzeć się raz jeszcze.

„Tak się w Polsce nie pisze”, pisał w pierwszym, emigracyjnym wydaniu Roman Zimand. I rzeczywiście – tak się w Polsce nie pisze. I o Polsce, bo Bobkowski bywa bezlitosny, a bystremu spojrzeniu pisarza umyka niewiele. Być może dlatego „Szkice piórkiem” były u nas zupełnie nieznane, a i dziś najważniejsze dzieło twórcy-podróżnika, który w 1961 roku zmarł w Gwatemali, ma na półce ledwie garstka polskich czytelników.

Niesłusznie. Jest w tej prozie wszystko. Tak o „Szkicach Piórkiem” pisał Jan Zieliński:

Ach, tak, pejzaże południowej Francji. Zapis rowerowej wycieczki Bobkowskiego – który po wejściu wojsk niemieckich do Paryża uciekł ze stolicy – po południu kraju to najgenialniejszy pisarsko fragment dziennika. Ale, ale – miało być o historii…

Wojna zastała Bobkowskiego w Paryżu i kto wie, czy nie ten fakt pozwolił mu, by na sprawę polską spojrzeć z odpowiedniego dystansu. Ale i analizie sytuacji okupowanej Francji nie brakuje przecież przenikliwości. Bobkowski rozpoznaje, że kraj znalazł się w latach klęski kulturowej, moralnej i cywilizacyjnej, i nawet zachwyt nad Francją – jej kulturą i rolą w świecie – o którym co i rusz nam przypomina, nie przesłania mu właściwego obrazu. Dostaje się zwłaszcza elitom, ale znajdziemy tu trzeźwe spojrzenie na cały naród francuski, który – ironizuje Bobkowski – zniesie wszystko, dopóki nie zabraknie kartek na jedzenie.

Wspomniałem przenikliwość spojrzenia Bobkowskiego i to ona bywa tu najbardziej zachwycająca. Przyrównanie hitlerowskiego podboju Europy do drogi Napoleona i przepowiednia, że podobnie jak u Bonapartego początkiem końca Hitlera będzie marsz na Moskwę, zrobiły na mnie chyba największe wrażenie. Wrażenie jest zresztą tak wielkie, że zawistni sugerowali, że Bobkowski przerabiał swoje notatki po zakończeniu wojny.

Chciałoby się tak jeszcze długo, a czekają na nas przecież inne książki. Więc może jeszcze tylko: czytajcie Bobkowskiego!

Napoleon – co przeczytać?

„Szachista”, Waldemar Łysiak (Nobilis)

Ano właśnie, Napoleon. Byliście już na filmie Ridleya Scotta?

Lektura „Szkiców piórkiem” uświadomiła mi, jak niewiele wiem o człowieku, który jak rzadko kto wpłynął na kształt świata, w którym przyszło nam żyć. Książek o Napoleonie znajdziemy rzecz jasna całe regały, ale jeśli planujecie odejść od klasycznych biografii, doskonałym wyborem będzie Waldemar Łysiak, główny, zdaje się, propagator postaci cesarza w naszym kraju, który dał się poznać jako entuzjasta „boga wojny”.

W dorobku Łysiaka znajdziemy i eseje historyczne, i powieści o Napoleonie, a najciekawszy z drugiej grupy, z punktu widzenia polskiego czytelnika, wydaje się „Szachista”. Tytuł nawiązuje do nazwy tajnej operacji, której celem było porwanie cesarza w Polsce.

Brytyjskie służby zamierzały wykorzystać w tym celu automat Wolfganga von Kempelena, rzekomo genialną maszynę szachową, z którą partie rozgrywali m.in. Benjamin Franklin, Charles Babbage, genialny angielski matematyk, czy Napoleon Bonaparte właśnie. W rzeczywistości była to mistyfikacja, a ruchami „Mechanicznego Turka” sterował ukryty we wnętrzu machiny szachista.

W centrum opowieści stoi Benjamin Bathurst, młody brytyjski dyplomata. Czuć tu rozległość wiedzy Łysiaka – korzystał zresztą z oryginalnych dokumentów – jego fascynację epoką napoleońską, wreszcie – pisarski kunszt.

Historia Polski inaczej

„Całkiem zwyczajny kraj. Historia Polski bez martyrologii”, Brian Porter-Szűcs (Filtry)

Polska Chrystusem narodów – z takim przeświadczeniem wypuszczono nas ze szkół. Podszyta cierpiętnictwem wizja historii, opowieść pełna megalomanii, mesjanizmu, przypowieść o kraju wybranym, który wycierpiał tyle, ile żaden inny – treści, którymi karmiono nas od dziecka, dawały nam jasny obraz świata. I poczucie wyjątkowości. I potrzeba było kogoś z zewnątrz, kto podpowie nam: patrz trochę szerzej.

Brian Porter-Szűcs, profesor Uniwersytetu Michigan-Ann Arbor i badacz historii Polski, autor książki „Całkiem zwyczajny kraj”, wykazuje, że o ciekawości naszej historii stanowi nie to, że jest wyjątkowa. Przeciwnie – to, że jest całkiem zwyczajna. Dowodzi też, że w poczuciu własnej nadzwyczajności również nie jesteśmy nadzwyczajni.

Jak to jest, że Mieszko I nie założył państwa polskiego? Że powstanie warszawskie wybuchło wbrew wszelkim logicznym przesłankom? Że wydarzenia z lat 1772, 1793 i w końcu z 1795 nie były w istocie rozbiorami Polski? Porter-Szűcs kwestionuje mity, który na dobre zadomowiły się w naszej tożsamości. Uwzględnia przy tym punkt widzenia wszystkich warstw społecznych i nie zgadza się z propozycją historyków, według których należy jasno stwierdzić, kto był dobry, a kto zły.

„Całkiem zwyczajny kraj” to też walka z uogólnieniami. „Za każdym politykiem, za każdym ekspertem wypowiadającym się na temat społeczeństwa powinien stać historyk trzymający transparent: »To bardziej skomplikowane, niż ci się wydaje!«” – pisze Brian Porter-Szűcs i podpisuję się pod tymi słowami z całym zapałem, jakim dysponuję.

Historia nieznana

„Cukier”, Bibiana Candia (ArtRage)

Poprzednie książki opowiadają o rzeczach z grubsza nam znanych. Poszerzają naszą wiedzę, pomagają lepiej zrozumieć temat czy dostrzec szeroką perspektywę. Kolejne dwie pozycje – inaczej. Mówią o wydarzeniach celowo przemilczanych. Lub tak nam odległych, że nie mieliśmy o nich krztyny pojęcia.

Tak jest z „Cukrem”, powieścią osnutą wokół jednego z największych skandali w XIX-wiecznej Hiszpanii, w której autorka oddaje głos tym, którym na zawsze go odebrano.

Książka przenosi nas do Galisji z połowy XIX wieku. Najbardziej deszczowa zima w historii zniszczyła plony, mieszkańców dziesiątkuje epidemia cholery. Młodzi chłopcy opuszczają więc dom i płyną na Kubę, gdzie na plantacjach trzciny cukrowej ma czekać na nich godne życie. Tyle tylko że na chłopaczków, jak nazywa ich narratorka, czeka Urban Feijóo Sotomayor, właściciel plantacji, który postanowił zastąpić nimi afrykańskich niewolników – coraz droższych w czasach triumfu abolicjonizmu.

Na plecy chłopaczków wkrótce spadają pierwsze bicze. Podobnie spadają na nas zdania pisane przez Candię. Pisane w rytm słów: „Dawaj, dalej, tnij!”. Bo „Cukier” to proza szorstka, cięta. I taka być musi.

„Biały głód”, Aki Ollikainen (ArtRage)

Drugi (a w zasadzie pierwszy) z wydanych przez ArtRage tomów z cyklu Przeszły/Ciągły. Podobnie jak „Cukier” przenosi nas do połowy XIX wieku. Tym razem opowiada jednak o ostatnim naturalnym wielkim głodzie w historii Europy.

Finlandię pustoszą „wielkie lata głodu”, podczas których śmierć poniosło około 20 procent ludności. Bezkresną krainę trzyma lód. Nie ma chleba. Nie ma mięsa. Jest kora z drzew i zmielone kości tych, którzy mieli mniej szczęścia.

Jest i Marja, żona rolnika z północy, która po śmierci męża rusza z dwójką dzieci przez śniegi. Idą na południe. Do Petersburga. Tam ponoć jest jeszcze chleb. Apokaliptyczna opowieść przywodzi na myśl „Drogę” Cormaca McCarthy’ego. I wypada w tym porównaniu doskonale.

W przeciwieństwie do powieści Candii, „Biały głód” charakteryzuje piękno frazy. Chłodnej i poetyckiej naraz. Nie wiem, jak tyle piękna wcisnąć w opowieść o głodzie. Ale wiedział to autor.

Jeśli chcecie dowiedzieć się, czemu barwą śmierci jest biel, łapcie za książkę Ollikainena.

„Porządek dnia”, Éric Vuillard (Wydawnictwo Literackie)

Tego nie mogło tu zabraknąć. „Porządek dnia” to moja książka poprzedniego roku i wspominaniem jej zdążyłem już znudzić wszystkich dokoła. Cóż, trudno!

Jak ją sklasyfikować? Prawdę mówiąc: nie wiem. I nie jest to, zdaje się, potrzebne. „Porządek dnia” to coś między literaturą faktu a powieścią historyczną. Opowieść o dniach poprzedzających upadek Europy.

Dzięki Vuillardowi zerkamy na zło przez dziurkę od klucza. Na biznesowe molochy, politykę ustępstw. I słyszymy przestrogę: politykujący przy stołach dygnitarze nie zdają sobie sprawy, że po Austrii przyjdzie czas na Czechosłowację, po niej zaś – na Polskę. Lekceważone zło rośnie w siłę. Aż staje się niemożliwe do powstrzymania.

Temat, zdawałoby się, dość płaski. A jednak – sam nie wiem jak – francuski pisarz wyciąga z niego piękno formy i języka, o które podejrzewałbym raczej poetę.

„Porządek dnia” to proza nadzwyczajna. I piszę to z pełną odpowiedzialnością.

Pamiętacie, że na każdą książkę z zestawienia możecie założyć alert cenowy LC!