Książka Jana Sowy tuż po publikacji 12 lat temu narobiła sporo zamieszania. Jej główną tezą jest nieistnienie państwa polskiego po śmierci ostatniego Jagiellona. Według autora, szlachta wprowadzając elekcję monarchów, zamordowała symboliczne „ciało króla”. Odtąd król istniał tylko w swoim ciele naturalnym, fizycznym, a królestwo było bytem fantomowym. Sowa przekonuje, że Polska stała się luźnym zbiorem posiadłości szlacheckich i magnackich, a zabory były tylko manifestacją Realnego, czyli faktycznego braku państwowości. Wydaje mi się, że autor myli stan założony (monarchia elekcyjna, demokracja szlachecka itd.) ze stanem faktycznym, szczególnie po 1648 r., to znaczy z rzeczywistą wszechwładzą magnatów, w XVIII w. stojącą w dramatycznym kontraście z teorią mówiącą o równości wewnątrz stanu szlacheckiego.
Niestety, mocne twierdzenia, w dużej mierze słuszne (np. o ukochanej przez szlachtę gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej, która uczyniła z Polski eksportera surowców, czyli skazała ją na los najbardziej zacofanych i nierozwiniętych gospodarczo państw) choć brzmią intrygująco, to jednak ubożuchna literatura przedmiotu i brak znajomości źródeł przytaczanych tylko jako „cyt. za”, sprawiają, że mimo najlepszych chęci trudno je traktować poważnie. Wiem, że to nie jest książka historyczna, a próba wpisania szlacheckich fantazmatów w interpretację psychoanalityczną jest ciekawa, jednakże brak znajomości historii autora jest uderzający. Na przykład, pisząc o Europie Zachodniej, Sowa uparcie powtarza mocno przebrzmiałe hasła o powszechności monarchii absolutnych, umożliwiających rzekomo rozwój kapitalizmu. Jest tu wręcz groteskowo nielogiczny, ponieważ jednocześnie podkreśla rolę Niderlandów czy północnowłoskich republik kupieckich w rozwoju kapitalizmu, a także Anglii, która nawet przez 5 minut nie była monarchią absolutną. Autor usiłuje także przedstawić historię polskiej obecności na Ukrainie wyłącznie jako historię kolonizacji niemal identyczną w stosunku do angielskiej obecności w Indiach. Z wdziękiem pomija takie drobiazgi, jak fakt, że niektóre najpotężniejsze rody kresowe to rody litewskie i rusińskie, jak Radziwiłłowie, Ostrogscy czy Wiśniowieccy, a Dzikie Pola były przez dziesiątki lat niezamieszkałe z powodu koszmaru najazdów tatarskich. Tak pisze autor o kolonizacja pustek Zaporoża: „W ciągu zaledwie pięciu dekad po unii lubelskiej powstało tam około 300 osiedli typu miejskiego lokowanych na prawie magdeburskim przez szlacheckich przybyszy z Rzeczypospolitej […] przez 50 lat na Dzikich Polach średnio co dwa miesiące powstawała nowa osada miejska. […] W latach 1569 – 1648 ludność Kijowszczyzny wzrosła około 20-30 razy, a Czernichowszczyzny 200-300 razy!”. Faktycznie, zgroza :)
Trop braku realnej państwowości jest ciekawy, ale niektóre wręcz bzdurne twierdzenia podminowują całość wywodu. Jednym z nich jest rzekoma niechęć szlachty do podróży zagranicznych, podczas gdy w rzeczywistości do ok. połowy XVII w. zagraniczne studia były integralną częścią wykształcenia młodych szlachciców (jednym z najciekawszych opisów kilkuletniego pobytu we Francji są wspomnienia Jakuba Sobieskiego, ojca Jana; autor „Fantomowego ciała...” nie ma jednak pojęcia o ich istnieniu). Zakończę jednak rytualnym, ale szczerym „Warto było przeczytać”.

Książka Jana Sowy tuż po publikacji 12 lat temu narobiła sporo zamieszania. Jej główną tezą jest nieistnienie państwa polskiego po śmierci ostatniego Jagiellona. Według autora, szlachta wprowadzając elekcję monarchów, zamordowała symboliczne „ciało króla”. Odtąd król istniał tylko w swoim ciele naturalnym, fizycznym, a królestwo było bytem fantomowym. Sowa przekonuje, że...