„Kolej podziemna” Colsona Whiteheada to powieść wyjątkowa, co potwierdza nie tylko Nagroda Pulitzera, ale również zaskakująco zgodne opinie krytyków, oscylujące od „wybitna” do „arcydzieło”. I nie, nie jest tak – jak lubią powtarzać co bardziej sfrustrowani internetowi komentatorzy – że Whitehead nagrodę zdobył, ponieważ pisał o niewolnictwie – rok w rok podobnych tematycznie książek ukazuje się mnóstwo, ostatnio choćby Droga do domu Yaa Gyasi, i oceniane są one różnie, bynajmniej nie zdobywając prestiżowych nominacji za sam fakt istnienia.

Colson Whitehead napisał powieść oryginalną, mimo iż poruszał się na bardzo wyeksploatowanym przez popkulturę polu, napisał również powieść totalną, w tym względzie, że jak mało która opowieść o czasach niewolnictwa jego „Kolej podziemna” koncentruje się nie tylko na cierpieniu zniewolonych, ale również ich w tak skrajnej sytuacji postawach.

Nie jest jednak „Kolej podziemna” powieścią fantastyczną, wbrew temu, że sugerowałby to fakt uhonorowania jej Nagrodą im. Arthura C. Clarke’a. Whitehead nie napisał tu historii alternatywnej, bo nie zmienił biegu autentycznych wydarzeń, nie wprowadził też do swojej opowieści żadnych elementów nadprzyrodzonych. Jedynym jego „fantastycznym” zabiegiem był fakt, iż dosłownie potraktował określenie „kolej podziemna”, które odnosiło się do przyjaznych domów i grupy abolicjonistów pomagających zbiegłym niewolnikom, a tak naprawdę koleją nie była – czerpała tylko z kolei nomenklaturę. U Whiteheada jednak główna bohaterka, Cora, naprawdę porusza się z pomocą podziemnych tuneli, wykopanych przez niewolników i ludzi im pomagających. Wykopanych z pomocą jakichś niezwykłych technologii, magii, czegokolwiek nadnaturalnego? Nie, w powieści w żadnym momencie nie pojawiają się takie sugestie.

Mimo to jury Nagrody im. Arthura C. Clarke’a uważa, że „Kolej…” fantastyką jest, ponieważ korzysta z charakterystycznego dla SF „czynienia metafor dosłownymi”. Sęk w tym, że w takim wypadku do Nagrody im. Janusza A. Zajdla startować powinien Król Szczepana Twardocha, bo bohaterom towarzyszy latający nad Warszawą wieloryb – toż to też metafora! Czy więc fantastyką jest każde ćwiczenie myślowe, każda niedosłowność w fikcji?

W uzasadnieniu jury czytamy również, że tegoroczny werdykt jest w duchu Arthura C. Clarke’a, który podkreślał, że chciałby, aby nagroda była jak najszerzej otwarta na fantastykę mniej oczywistą. Rzecz jasna z taką postawą trzeba się zgadzać – inaczej zamkniemy się we własnym getcie, nie „wpuszczając” wielu autorów głównonurtowych, którzy ostatnimi czasy po fantastykę sięgali, jak Rushdie, Ishiguro czy Foer, a wcześniej Cormac McCarthy ze swoją wybitną Drogą. Gdzieś granica musi jednak istnieć, inaczej sens nagrody za teksty fantastyczne w ogóle znika i umawiamy się, że po prostu honorujemy dobre książki, bez żadnych warunków brzegowych.