Przyznam się Państwu niezwłocznie do tego, że cierpiałem w mojej egzystencjalnej niedoli na wyjątkowo dokuczliwe, przewlekłe schorzenie: przekonanie o tym, iż jestem jedną z najmądrzejszych osób na świecie. Pewności co do powrotu do pełni zdrowia – albo też pierwszego owej pełni osiągnięcia, bo choroba moja ciągnie się od wczesnego szczenięctwa – nie mam, ale spotkanie z twórczością Susan Sontag, do którego doszło kilka lat temu, mocno mój stan poprawiło. Jej niezwykle żywy, pełen ciekawości a przy tym wyjątkowo krytyczny intelekt zrobił na mnie wrażenie niezapomniane. Dlatego też na „Style radykalnej woli”, podobnie jak na każdy tom jej prac, rzuciłem się łapczywie.

Na książkę składa się osiem tekstów podzielonych na trzy bloki tematyczne. Pierwszy z nich poświęcony jest, z braku lepszego określenia, literaturze. Używam tej etykietki bez całkowitego przekonania z tego względu, że tematyka eseju otwierającego, „Estetyki ciszy”, jest znacznie szersza. Jak sam tytuł wskazuje, dotyczy on estetyki, a więc można go odnieść do każdej właściwie dziedziny sztuki (a nawet, jeśli ktoś się uprze przy co bardziej radykalnych definicjach działalności artystycznej, do całego życia); tak też robi Sontag, choć, trzeba zaznaczyć, odnosi się przede wszystkim do literatury, głównie do swoich ukochanych Becketta i Rilkego. Prawdę mówiąc mam drobne wątpliwości co do użycia tego tekstu jako otwarcia – jest zdecydowanie bardziej abstrakcyjny niż najpopularniejsze prace amerykańskiej intelektualistki, słabiej umocowany w rzeczywistości czytelnika spoza specjalistycznego grona krytyków kultury, a przy tym fragmentaryczny i nieliniowy (Marshall McLuhan z wydaną nieco wcześniej „Galaktyką Gutenberga” z pewnością byłby z „Estetyki ciszy” dumny).

Może to jakiś sposób wydawcy czy redaktora na uśpienie uwagi czytelnika? O słuszności tej tezy może świadczyć to, że drugim esejem jest „Wyobraźnia pornograficzna”, bodaj najsłynniejszy spośród zebranych w „Stylach radykalnej woli”, czyli burza po ciszy. Sontag broni w nim powieści pornograficznych, wskazuje sposób rozróżnienia dzieł wartościowych od podłej pulpy, analizuje spuściznę markiza de Sade i podejmuje liczne wycieczki na pole teorii literatury, aby rozdzielić wymagania stawiane klasycznej narracji oraz awangardzie. To tekst śmiały, fascynujący, pełen idei nie tyle nawet skomplikowanych, co niecodziennych i poruszających wyobraźnię – gdybym nie był miłośnikiem eseju, zostałbym nim po tej jednej lekturze. „Myśleć przeciw sobie. Refleksje o Cioranie”, trzeci esej z tej kategorii, zdradza tytuł, sam tekst natomiast można by określić jako porządną robotę; nie jest tak odświeżający jak poprzednik, ale bardzo dobrze oddaje ducha twórczości rumuńsko-francuskiego filozofa.

Druga część tomu poświęcona jest kinu, które jest mi zdecydowanie mniej bliskie niż literatura. Ale tutaj ujawnia się jeden z najważniejszych talentów Sontag: umiejętność uchwycenia tematu w taki sposób, aby zainteresować nim każdego czytelnika. Eseista musi to umieć, bo w każdym dosłownie przypadku odbiorca dysponuje innym kapitałem intelektualnym – w pewnych kwestiach mniejszym, w innych większym – niż autor; gdyby zapomnieć o tym warunku każdy esej byłby całkowicie hermetyczny. Amerykanka pisze o Bergsonie i Godardzie w taki sposób, że ich filmy chce się obejrzeć natychmiast, aby skonfrontować jej interpretacje z opisanym dziełem. „Teatru i kina”, pierwszego tekstu w tej części, chwalić zbyt długo nie będę, gdyż żywi się on raczej teorią niż konkretnymi utworami (choć przykłady służące argumentacji, oczywiście, pojawiają się rozliczne), a kiedy Sontag przechodzi do tak ogólnych rozważań – jestem kupiony natychmiast.

Na trzecią część tomu składają się dwa eseje: krótki, zaledwie kilkunastostronicowy, poświęcony sytuacji w USA pod koniec lat 60. XX wieku, oraz najdłuższy w całym tomie, traktujący o podróży Amerykanki do targanego wojną z jej ojczyzną Wietnamu. Sama Sontag zauważa, że na tematy polityczne i światopoglądowe nie wypowiada się często, ale jej ostry aparat krytyczny sprawia, iż w roli komentatorki bieżących wydarzeń odnajduje się błyskawicznie. Szczególnie ciekawie jej spokojna, skupiona na kwestiach wewnętrznych refleksja z Hanoi wypada w konfrontacji z wydanymi w zeszłym roku „Listami do młodego kontestatora” Christophera Hitchensa (w których znalazł się tekst o wojnie w Bośni) – Brytyjczyk w swoich tekstach nieustannie atakuje, nawet na chwilę nie opuszcza gardy, tymczasem Sontag ma głęboką skłonność do przyjmowania postawy czujnego, lecz nieco stremowanego obserwatora. Oboje są dziś klasykami eseju, choć wziąwszy pod uwagę różnice w ich pracach i temperamentach, nie chce się wierzyć, że czuli się tak dobrze w ramach jednego gatunku.

Mógłbym zakończyć klasycznym banałem o tym, że miłośnicy eseju powinni sięgnąć po „Style radykalnej woli” (cóż, i w gruncie rzeczy to właśnie napisałem), ale ci albo mają lekturę za sobą, albo z niecierpliwością na nią czekają. Dlatego też polecę ten tom wszystkim, którzy jeszcze się do eseju nie przekonali – ta książka ogólnie, a „Wyobraźnia pornograficzna” w szczególności mogą błyskawicznie zmienić tę sytuację.

Bartosz Szczyżański