Zdarzają się, proszę Państwa, wybitne okazje do grzechu, które znamy wszyscy pod pojęciem pokus. Czasami mniejsze, jak na przykład ochota do podjadania, czasami nieco większe, jak ta, która zaskoczyła mnie przy okazji pisania tego tekstu. Chciałem bezczelnie skłamać i stwierdzić, że literacką karierę Łukasza Orbitowskiego śledzę od zarania. To oczywista nieprawda, a na swoją obronę mam tylko to, iż znam zdecydowaną większość spośród jego wydanych tekstów. Więcej nawet: jestem ich zadeklarowanym fanem, bo „Tracę ciepło, „Święty Wrocław”, „Widma” czy „Szczęśliwa ziemia” wstrząsnęły mną dogłębnie. Ale czasami krakowski pisarz mocno rozmija się z moim gustem, jak w przypadku „Nadchodzi” czy „Ognia”, przez które przebiłem się tylko za sprawą samozaparcia i bez wynagradzającej je satysfakcji.

Na początku mogę rozwiać obawy tych z Państwa, którzy sądzili, że mówię o rozczarowujących w mojej ocenie książkach Orbitowskiego po to, aby natychmiast przypisać „Exodus” do tej kategorii. Nie, z całą pewnością najnowsza powieść Orbitowskiego nie jest lekturą przyciężką czy przekombinowaną – wręcz przeciwnie, autor po raz kolejny udowadnia niezwykłą lekkość pióra, która sprawia, iż ten długi tekst pochłania się błyskawicznie i niezauważenie. W jego prozie – mrocznej i przygnębiającej zarówno w okresie fantastycznym, jak i obecnym, realistycznym – kluczowy jest bardzo rzeczowy opis, pozbawiony neuroz i tkliwości. Orbitowski lubi pisać wprost, nawet gdy opisuje stany psychiczne swoich bohaterów czy ich mroczne sny. „Exodusowi” pod względem stylistyki można zarzucić tylko jedną rzecz – to mianowicie, iż pisarz rezygnuje ze swojej bezpośredniości trochę za rzadko; w doskonałej „Innej duszy” częściej pozwalał sobie na chwile nieokreśloności, w najnowszej powieści zdarza się to bardzo rzadko.

Warto jednak w końcu wspomnieć o tym, o czym w ogóle ten tekst jest. „Exodus” to powieść drogi, której akcja toczy się na mapie współczesnej Europy: na znanym wszystkim wyznawcom Bachusa Kreuzbergu, w słoweńskich obozach przesiedleńczych i na ulicach Lublany, na jednej z zapomnianych przez Boga i ludzi greckich wysp. I to tyle. Czytelnikom uczulonym na spoilery nie wypada mówić właściwie nic więcej poza tym, że główny bohater ma na imię Janek i wyraźnie przed czymś ucieka. Prawdę o jego przeszłości Orbitowski wyjawia powoli, całkowicie niemal skupiając się na jego współczesnych losach. Losy owe mocno pląta, w czym wybitnie pomaga mu nadwyrężona psychika protagonisty: oglądany przez niego świat wypełniają zbiegi okoliczności, które dają się wytłumaczyć tylko zaburzonym postrzeganiem i próbą tłumaczenia sobie rzeczywistości poprzez doszukiwanie się głębszego sensu w zupełnie niepowiązanych ze sobą zdarzeniach, a każdy kryzys rozwiązuje się sam, bo bohater po prostu budzi się w obcym miejscu i zaczyna od nowa. Takie już, zdaje się mówić Orbitowski, szczęście uciekiniera: dla niego zawsze jest dzisiaj, nie ma ani obciążającej przeszłości, ani obiecującej przyszłości.

Tę pocztówkę z teraźniejszości udaje się krakowskiemu pisarzowi wymalować bardzo zręcznie. Ducha czasów złapał mocno za kostki, dlatego też w „Exodusie” mnóstwo tematów współczesnych: zarówno tych najpoważniejszych, jak europejski kryzys uchodźczy czy przemoc wobec kobiet, jak i nieco lżejszych, choć także symptomatycznych i wartych refleksji zarówno literackiej, jak i intelektualnej – za przykład niech posłuży uzależnienie od urządzeń multimedialnych (opisane z wielkim wyczuciem, bez kpiny, przesady ani oceniania) czy działalność trenerów rozwoju osobistego. Szkoda tylko, że niektóre z tych tematów pisarz opisuje bardzo powierzchownie, bo skryty na marginesach społeczeństwa materiał literacki ma olbrzymi potencjał, co udowodnił w „Echu słońca” Waldemar Bawołek. To jednak drobna uwaga, bo Orbitowskiemu wyraźnie chodzi o nieco szerszy opis współczesności, który wyszedł mu bardzo dobrze.

Rozczarował mnie za to osobisty wątek Janka. Niby wszystko się zgadza, jego tragedia jest oczywista, sposób jej podania zaplanowany elegancko i rozsądnie, czytelnik ma wystarczająco dużo czasu, aby zastanawiać się, co też zdarzyło się w tej mitycznej mrocznej przeszłości, ale też nie zostaje zmuszony do kiszenia się we własnym sosie i część odpowiedzi dostaje stosunkowo szybko. Ta niepodważalna logika nie zmienia jednak jednej rzeczy: nie ma w „Exodusie” emocji, które po brzegi wypełniały genialną pod tym względem „Szczęśliwą ziemię”. Orbitowski w swojej najnowszej powieści nie jest już tym lekko obszarpanym, brudnawym narratorem z opowieścią ukrywającą egzystencjalny mrok za fasadą szarej codzienności; tekst nie chwyta za bebechy, mimo że spełnia wszystkie formalne wymogi powieści wzruszającej: jest tu cierpienie i opuszczenie, zdrada i szaleństwo, nędza i zagubienie.

Jako zadeklarowany fan Łukasza Orbitowskiego nie jestem „Exodusem” zachwycony. Nietrudno mi zauważyć, że to dobra, wartościowa i głęboko przemyślana powieść, ale to dla mnie za mało. Nazwisko krakowskiego pisarza traktowałem do tej pory jako obietnicę wzruszeń – te jednak nie rodzą się z eleganckich założeń i rozsądnych planów; siedzą w skrytym gdzieś głęboko organie, który trzeba podrażnić ostrym piórem. Tym razem okazałem się odporny na ten literacki atak.

Bartosz Szczyżański