W tomie II Rzeczpospolitej Wazów Henryk Wisner skupia się na wojsku i dyplomacji Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Jeśli chodzi o wojskowość autor nie zajmuje się zbytnio sposobem wojowania czy wyposażeniem ale raczej strukturą - częściami składowymi wojska. Relacjom hetman-król (tutaj chociażby konflikt między Zygmuntem III Wazą a Krzysztofem Radziwiłłem),administracyjno-wojskowymi personami (porucznicy, komisarze ,podskarbi ,pisarze polni, prowiantmistrzowie, cejgwarci, oboźni, sędziowie wojskowi). W dalszej części zajmuje się stroną finansową i podatkową Księstwa (w tym takie ciekawostki jak kwarta na armatę czy opodatkowanie tatarów). Autor zamieszcza sporo ciekawych tabelek w tym podziały ilościowe i procentowe piechoty i jazdy czy oddziałów narodowych i cudzoziemskich w latach 1622,1629,1635. Dalej sporo miejsca poświęca samemu procederowi werbunku i zbierania się wojska. Wiele mówiące jest zdanie rozpoczynające wywód o codzienności wojska czyli zaopatrzeniu w prowiant: „W zasadzie żołnierze utrzymywali się sami”. Logistyka i system zaopatrywania wojska był w powijakach. XVII wiek jawi się jako wiek przejściowy między średniowiecznym powolnym wojowaniem z potężnym taborem ciągnącym się za wojskiem, a systemem magazynowym rozwijanym od II poł. XVII wieku (oparcie kampanii o zaopatrzenie stałe - przygotowane w strategicznych twierdzach). Stąd XVII wieczne sukcesy armii, które żyły „żywiąc się wojną” i osłabienie ekonomii państw, które walczyły ale broniąc własnych terytoriów. Autor opisuje pokrótce lata 1621-22 wojny ze Szwecją w Inflantach (utrata Rygi). Kończąc myśl o wojskowości przedstawia dane wiele mówiące o wykorzystaniu potencjałów Litwy i Szwecji. W czasie wojen o Inflanty Szwecja wykorzystywała 0,7 % ludności w wojsku, a Litwa zaledwie 0,08 (niemal 10 razy mniej),a w 1635 przeciw Rosji 0,17% ludności. Ogólnie lektura utwierdza czytelnika w przekonaniu, że wojsko litewskie było bardzo nieliczne (na tle zmilitaryzowanej Szwecji),słabo zaopatrzone i dodatkowo zostawione z problemem wojny same sobie. W takim stanie rzeczy nie dziwne jest, że zamieniało się często w wojsko nie będące w stanie zagrozić przeciwnikowi, ale de facto zmuszone do łupienia własnych współobywateli. To jeszcze bardziej nakręcało spiralę sprzeciwu społeczeństwa wobec wojen i podatkom z tym związanym (tym można tłumaczyć m.in łatwe poddanie się Kurlandii Szwedom ciekawie opisane w książce "Księstwo Kurlandii i Semigalii w wojnie Rzeczypospolitej ze Szwecją w latach 1600–1629" Mariusza Balcerka). Ciekawy cytat o nastrojach antywojennych na Litwie po sukcesie w Rosji pokoju w 1618 - podkanclerzy litewski Eustachy Wołłowicz - „gdzieby stamtąd (Szwecji) i z Moskwy oraz na nas nastąpiono, pewnieby już nie o Wilno, ale o Wisłę .. opierał się nieprzyjaciel.” Autor wypowiedzi uznał, że sukces w rozstrzęsionej wielką smutą Rosji, nie był wyznacznikiem stosunku sił między Rzeczpospolitą, a Szwecją i Rosją. Poniekąd „wykrakał” późniejszy upadek Rzeczpospolitej i Litwy po niemal wspólnym uderzeniu Szwecji i Rosji (potop lat 1654-1655).
Część o dyplomacji jest znacznie krótsza – stanowi ok. 1/4 książki. Autor opisuje m.in. spory tytularne podczas negocjacji między Zygmuntem III, a szwedzkimi uzurpatorami (z jego punktu widzenia) czy w negocjacjach z carem (Rusi ale nie będącej częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego),różne wybiegi prawno-proceduralne by każda ze stron mogła użyć zwrotów satysfakcjonujących strony. Autor opisuje składy poszczególnych poselstw (wobec Rosji 2 litwinów i 1 koroniarz). Zajmuje się nieco: przygotowaniem (znajomość języków) czy prestiżem posłów na obcych dworach, częściową rozdzielnością polityki zagranicznej – swobodą Litwy w sprawach dyplomatycznych (rozejmy Litwy ze Szwecją) czy też swobodą poselstw względem króla.
Niewątpliwie jest to ciekawa lektura dla czytelnika chcącego wejść nieco głębiej w omawiany okres – czas dwóch pierwszych Wazów (Zygmunta III i Władysława IV). Dla nowicjusza w temacie może być zbyt drobiazgowa, bo nie opisuje zanadto podstaw (chronologia wydarzeń, podstawowe zagadnienia okresu są w domyśle autora znane czytelnikowi). Minusem jest właśnie to, że książka wbrew tytułowi w ogóle nie dotyka okresu panowania ostatniego Wazy (Jana Kazimierza). Znalazłem też jedno nie dopowiedzenie, które rzuciło mi się w oczy „Być może Ludwik XIII … i kardynał Richelieu, chcieli za cenę uwolnienia (Jana Kazimierza przyłapanego przez Francuzów podczas podróży do Hiszpanii) doprowadzić do rozluźnienia związków Władysława IV z Habsburgami. W świetle starszej niż „Rzeczpospolita Wazów” lektury „Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618-1648)” Serwańskiego z pewnością autor nie użyłby słów „być może”, a wstawiłby „z pewnością”. Tej książki Serwańskiego nie znalazłem w przypisach autora. Nie wątpliwie ta lektura dałaby sporo dodatkowego materiału autorowi do części o dyplomacji Wazów (Henryk Wisner skupił się niemal wyłącznie na kontaktach z Turcją, Szwecją i Rosją).

W tomie II Rzeczpospolitej Wazów Henryk Wisner skupia się na wojsku i dyplomacji Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Jeśli chodzi o wojskowość autor nie zajmuje się zbytnio sposobem wojowania czy wyposażeniem ale raczej strukturą - częściami składowymi wojska. Relacjom hetman-król (tutaj chociażby konflikt między Zygmuntem III Wazą a Krzysztofem Radziwiłłem),...