Tym razem, moi mili Państwo, musimy zastanowić się nad tym, jak pokazuje się bohatera literackiego. Kryteria podziału można by mnożyć w nieskończoność, nam chodzi jednak o, z braku lepszego słowa, częstotliwość jego występowania. Szkoła uczy, że mamy kręcącego się przez cały czas w okolicy protagonistę, regularnie machające do czytelnika postaci drugiego planu, pojawiających się – aby za chwilę zniknąć – bohaterów epizodycznych. Co jednak zrobić z takim osobnikiem, który bez wątpienia jest w całej aferze najważniejszy, którego nazwisko pada na każdej niemal stronie, a jednak sam wcale się nie pojawia?

Zacznijmy może od tego, że „Zaginiony” jest bardzo dobrą powieścią szpiegowską. Egon Hostovský świetnie dobrał proporcje między poszczególnymi składnikami opowieści. Zadbał o odpowiednie tło historyczne, które stanowi czeski luty 1948 (zamach stanu zwany przez komunistów „zwycięskim lutym”) - zwięźle, ale i zgrabnie opisał aparat opresyjnej władzy z diabolicznym doktorem Karelem Matějką na czele, a także z niepodrabialną siłą naocznego świadka oddał napięcie społeczne, jakie powodowała jej obecność. Dorzucił do tego sporą dawkę podkładu psychologicznego: Erik Brunner, którego czytelnik poznaje na samym początku, to człowiek głęboko uwikłany w toksyczne relacje nie tyle nawet międzyludzkie, co historyczne i polityczne – choć wyraźnie widzi, iż przedstawiciele rządu stosują metody, jakich nie powstydziliby się nazistowscy oprawcy (zna je doskonale – pochodzi z żydowskiej rodziny), to służy im bez wahania. Pojawia się w końcu w „Zaginionym” charakterystyczny dla gatunku romans, choć i ten przejawia głębię, jakiej w powieści popularnej spodziewać się nie można: żona Brunnera, Olga, to była kochanka Pavla Kràla, którego jej mąż śledzi na polecenie swych zwierzchników. Szybko okaże się, że jej wygasłe uczucie przekształciło się w całkowicie nieerotyczny sentyment, co nie przeszkadza Erikowi w gnębieniu się nim.

Zdziwią się jednak ci, którzy podejdą do „Zaginionego” jako efektownego thrillera szpiegowskiego. Siła powieści tkwi przede wszystkim w elementach spoza gatunku, które Hostovský w niej zawarł: próbie rozliczenia oprawców, którą symbolizuje działalność redaktora Oldřicha i wyjątkowo skomplikowanych psychologicznie motywacjach bohaterów wpływających nie tylko na fabułę (bo czytelnik nie wie właściwie, kto komu pomaga i kto komu służy), ale tworzących także wyjątkowo kameralną i dramatyczną atmosferę. Ale najlepsze na koniec: tytułowy zaginiony. Początkowo wydaje się, że to prowadzący dotyczące go śledztwo Brunner będzie głównym bohaterem powieści, lecz z każdą kolejną stroną to nazwisko Kràla pojawia się coraz częściej; to względem niego kolejne postaci określają swoją postawę i to on jest kluczem do zrozumienia wszystkich wydarzeń. A przecież we własnej osobie nigdy się nie pojawi, choć raz, podobno, będzie za ścianą.

„Zaginiony” to bardzo dobra lektura, której zalety trudno przecenić: nie dość, że stanowi doskonałą rozrywkę (przecież jest blisko spokrewniona z thrillerem szpiegowskim), to jeszcze nie brakuje jej ani głębokiej nadbudowy problemowej, ani literackiego wyrafinowania. Każdy miłośnik czeskiej literatury i historii z pewnością powinien zadać sobie pytanie: kim właściwie jest Pavel Kràl, które tak często w powieści pada.

Bartek Szczyżański