Czytanie Salmana Rushdiego jest ogromną przyjemnością. Jest to pisarz, który posiadł dar opowiadania w pierwotnej gawędziarskiej formie, dawno, dawno temu byłby szamanem (homeryckim pieśniarzem) przy ognisku hipnotyzującym swe plemię opowieścią. Przy „Dwóch latach ośmiu miesiącach i dwudziestu ośmiu nocach” ta cecha talentu Rushdiego jest szczególnie widoczna, pogłębia wymiar opowieści, czytając wyobrażamy sobie nie tylko opowiadane wydarzenia, ale i samo snucie opowieści przez narratora (choć tego powieściowego umieszcza Rushdie w dalekiej przyszłości). I to jest główna właściwość, którą pisarz zaczerpnął z Szeherezady.

Teraz wróćmy do arytmetyki, od której wręcz wypada zacząć recenzję tej zwariowanej książki: przedział czasowy jej tytułu to oczywiście 1000 i jeden nocy.

Ale nie przeceniajmy roli baśni o sprytnej księżniczce w koncepcji powieści Rushdiego. Wyrosła ona w tej samej mierze z perskiej tradycji literackiej, co z greckiej filozofii, z dzieł Awerroesa, zachodniej literatury fantastycznej, czy filmowego uniwersum Marvela. No i oczywiście własnych idée fixe autora.

Kluczy do jej czytania nie musimy się doszukiwać, podane zostają nam na tacy, w tytule, w znakomitych mottach, a przede wszystkim w grafice Goi i jej pełnym podpisie: Wyobraźnia pozbawiona rozumu rodzi niemożliwe potwory; zjednoczona z nim jest matką sztuki i źródłem jej cudów. Jaki cud dokonał się tym razem?

W „Dwóch latach...” toczy się Wojna Światów, dżiny zeszły na Ziemię ze swojego królestwa Peristanu i rozpętały krucjatę, echo dawnego konfliktu między arabskimi filozofami: Ibn Ruszdem (Awerroesem) i Al Ghazalim. Na szczęście na planecie żyje rozproszony Dunizat - plemię potomków dżinnji Duni i człowieka Ibn Ruszda. Oni zostaną superbohaterami ludzkości. Czerpanie z sezamu amerykańskiej popkultury sprawia Rushdiemu widoczną frajdę, co oczywiście przekłada się na czytelniczą korzyść: zaraźliwą radość, komizm i entuzjazm tej opowieści. Cała fantastyczna intryga jest więc ewidentnym przejawem sympatii autora dla świata z komiksów, którego pochodną jest też dosłowność intencji, wyrazistość motywów.

Tę książkę czyta się lekko i łatwo, ale to nie czyni z niej opowieści błahej, tak jak umieszczony na początku książki cytat z Calvino nie usprawiedliwia błahości, tylko „niepoważne” oddanie się niemożliwym do spełnienia marzeniom (ich niemożliwość puentuje zakończenie powieści), bo główny postulat „Dwóch lat..." to równouprawnienie fikcji. Najmocniej brzmi on na stronach poświęconych dziewczynie z Libanu i jej szkatułkowym gawędom w nowojorskim Baghdadzie (wykorzenienie to kolejny bardzo mocny motyw książki, może dlatego, że tylko wykorzeniony uzyskuje perspektywę niezbędną do przyglądania się własnym fikcjom). To w głowę amerykańskiej artystki o bliskowschodnich pochodzeniu wkłada Rushdie swoją zasadniczą myśl: każde z nas jest więźniem własnej solipsystycznej narracji, każda rodzina jest więźniem rodzinnej historii, każda społeczność jest zamknięta we własnej opowieści o sobie, każdy naród jest ofiarą własnej wersji historii i są takie części świata, gdzie różne narracje ścierają się ze sobą i idą na wojnę. Nie ma obiektywnych przyczyn, dla których jakąś fikcję mielibyśmy uznać za mniej fikcyjną, czy to Madame Bovary, Biblia, Koran czy wiersze Wandy Chotomskiej, realistyczne fantazje czy fantastyczne fantazje są w obu przypadkach tworami wyobraźni, wszystkie są nieprawdziwe w ten sam sposób. W świecie o większej racjonalności, twierdzi Rushdie, skończyłyby się powody by za fikcje zabijać i umierać. Za opowiadanie historii, przez wyznawców innej historii, został Salman Rushdie skazany na śmierć. Jego postulat równouprawnienia fikcji jest jednocześnie uniwersalny i osobisty. Brzmi w nim autentyczny gniew.

Zatrzymam się jeszcze na chwilę przy „plemieniu” Salmana Rushdiego, bo jest to coś, co fascynuje w tym pisarzu. Synkretyzm motywów w „Dwóch latach...” świetnie ilustruje jego niesamowitą zdolność zamieszkiwania (wyobraźnią) wydawałoby się kompletnie odrębnych światów (fikcji). Każdy z nas może łączyć w twórczości, w wypowiedziach, poglądach elementy ze wszystkich stron świata. Żyjemy wszak w erze globalnej informacji. Ale żeby je ze sobą zespolić, żeby istniały jako jedność, trzeba już Rushdiego i jego „cudu”. W mojej niemożliwej fikcji Salman Rushdie byłby kandydatem nie tylko do literackiego Nobla, ale i do nagrody pokojowej, bo gdy go czytam, moje "plemię" rozrasta się. I to też uznaję za „cud”.

Agnieszka Ardanowska