„Księga szeptów” to tegoroczny laureat Literackiej Nagrody Europy Środkowej „Angelus”. Czytelnik „Księgi szeptów” nie może oprzeć się wrażeniu, że lektura tej powieści nabiera dziś wyjątkowej aktualności. Można bowiem sądzić, iż Europa od momentu zakończenia drugiej wojny światowej nie była poddawana tak dotkliwym kryzysom, jak te, z którymi aktualnie mamy do czynienia. Te kryzysy, jak choćby niewątpliwie najpoważniejszy z nich, czyli imigracyjny, skłaniają nas do ponownego przemyślenia wspólnoty, którą tworzymy. Z pomocą w naszych rozważaniach przychodzi nam Varujan Vosganian, rumuński prozaik i poeta, działacz polityczny, wiceprezes Związku Pisarzy w Rumunii oraz autor „Księgi szeptów” przetłumaczonej na wiele języków.

To powieść wybitna i może właśnie dlatego nie najłatwiejsza w odbiorze. Jest to bowiem zapis głosu umarłych. Oddanie głosu tym, których ludobójcza śmierć do dziś stanowi w wielu społecznościach tabu. Jest to także opowieść o tych, których okoliczności odejścia do dziś bywają negowane, nieuznawane i zakłamywane. Wydaje się, iż największą zasługą autora „Księgi szeptów”, a zarazem laureata wielu nagród literackich, jest bezkompromisowe zmierzenie się z problemem wciąż otwartego rozdziału w historii Armenii. Po lekturze powieści czytelnik jeszcze dobitniej uświadamia sobie ciężar gatunkowy nieuregulowanych stosunków politycznych z Turcją, zwłaszcza w sytuacji, gdy wiele państw Europy Zachodniej co roku przypomina i upamiętnia masakrę Ormian we Wschodniej Anatolii.

„Księga szeptów” nie jest jednak księgą historyczną. To raczej opowieść o pokonanych i przez lata przemilczanych utkana niczym najdroższy dywan złożony z indywidualnych historii i pokiereszowanych ludzkich losów. Życie i śmierć w powieści rumuńskiego prozaika nie tworzą przeciwieństw, lecz wpisują się w naturalny bieg wydarzeń, w perspektywę ludzkiego losu. Złożoność i mnogość relacji momentami przytłacza czytelnika. Mieszają się one ze sobą, aż w konsekwencji trudno precyzyjnie oddzielić od siebie wątki historyczne, biograficzne i fabularne. Jednak to życzeniowe oddzielenie i gatunkowa czystość są w tej powieści kompletnie pozbawione znaczenia. W relacji tej bowiem obok bohaterów równie istotne są przedmioty, które składały się na codzienne rytuały tych, którzy zostali zamordowani: mapy, znaczki pocztowe, radio, młynek do kawy. To właśnie w przedmiotach i miejscach, będących niejednokrotnie ostatnimi świadkami dramatycznych wydarzeń, obecna jest jakaś prostota ocierająca się momentami o baśniowość.

Nie dajmy się jednak tej pozornej baśniowości zwieść. Ludobójstwo Ormian w latach 1915-1917 dokonało się naprawdę. Było ono jak wybuch granatu, który trwale naruszył strukturę społeczności ormiańskiej w Turcji, a jej poszczególne szczątki rozrzucił po całym świecie. Ludobójstwo zrodziło też w Ormianach coś, co znają zapewne tylko te społeczności, które kiedykolwiek głęboko odczuły, że ich egzystencja jako całości jest poważnie zagrożona: strach przed zagładą. Obserwując lub doświadczając dziś dramatu uchodźctwa, mamy niekwestionowaną okazję, by zmierzyć się z wielką literaturą: Varujan Vosganian „Księga szeptów”.

Ewelina Tondys