Można by powiedzieć, że to zwykły romans. Mężczyznę pociąga żona innego. Próbuje nawiązać flirt, próbuje rozwinąć znajomość i zaciągnąć kobietę do łóżka. Ale gdzieś w połowie drogi się zakochuje i związek ich dwojga, choć platoniczny, przenosi się w zupełnie inny wymiar. Tymczasem zazdrosny mąż odkrywa prawdę i planuje swoją zemstę…

Byłaby to oczywiście iście klasyczna fabuła, gdyby nie wiele nakładających się na siebie elementów. Po pierwsze mężczyzna i zazdrosny mąż to nie są zwykli ludzie, a akcja toczy się w najgorszym z możliwych miejsc. Paull Doll jest komendantem obozu koncentracyjnego, a Hannah żoną, która wraz z córkami stara się w tej scenerii prowadzić w miarę normalne życie. Golo Thomsen to oficer SS, dla którego Paull Doll jest zwierzchnikiem, choć sam dzięki wysoko postawionemu wujkowi, znajduje się w bardzo uprzywilejowanej pozycji. Jest wręcz nietykalny, a więc groźba zemsty nie jest w stanie go doścignąć. Po drugie powieść napisana jest przez Martina Amisa pisarza, który brawurowo radzi sobie z opisem zła.

Po napisanej ponad dwadzieścia lat temu „Strzale czasu”, Martin Amis powraca do tematu II wojny światowej i obozów koncentracyjnych. Robi to w świetnym stylu, powracając do pisarskiej formy sprzed lat. Tło powieści skrojone jest niezwykle realistycznie, a rozmowy oficerów SS są autentyczne w swoim okrucieństwie i zachwianej moralności. Widać jak wielką pracę autor musiał wykonać, aby zyskać wiedzę i poczuć swoich okrutnych bohaterów, z bestialskim sposobem myślenia, okrutnymi kłamstwami wypowiadanymi wobec więźniów obozu i obnoszeniem się w posiadaną władzą. Paul Doll jest najgorszym bohaterem, jakiego Martin Amis stworzył. Po takich złych postaciach jak Lionel Asbo, Keith Talent („Pola Londynu”) czy bohater „Strzały czasu”, autor był dobrze wyćwiczony w tworzeniu potworów. A jednak Paul Doll jest najgorszy. Zło, które w nim tkwi jest o tyle potężniejsze, bo posiada nieograniczoną władzę, której może użyć zarówno wobec zwykłych więźniów obozu, jak i na potrzeby swoich zemst na niewiernej żonie.

Amis sprytnie łączy swoich bohaterów z autentycznymi postaciami. Paul Doll wzorowany jest na komendancie Auschwitz, Rudolfie Hoessie. Jedna z kobiecych postaci, Ilse Grese, to połączenie dwóch najgorszych obozowych strażniczek – Irmy Grese i Ilse Koch. A sam Golo Thomsen otrzymał rodowód siostrzeńca jednego z najpotężniejszych ludzi w Trzeciej Rzeczy – Martina Bormanna. Tu pojawia się cała rodzina Bormanna, jego żona Greta i liczne potomstwo, idealnie wpasowane w całą strukturę powieści. Miejsce akcji, sam obóz koncentracyjny to także lustrzane odbicie Auschwitz i Birkenau. Jeden z najbardziej tragicznych bohaterów książki, Szmul, jako członek Sonderkommando prowadzi ludzi do krematoriów, liczy ciała, porządkuje, sam będąc więźniem, nie mniej skrzywdzonym, niż cała reszta szybko zabijanych przez gaz.

Amis opisuje nie tylko miłość w czasie krematoriów, nie jedynie historyczne tło II wojny światowej i moralnego upadku Niemiec. Nie sprowadza się tylko do opisywania zła i okrucieństwa, które oficerowie SS szerzyli w świecie. Pokazuje także ofiary. Nie tylko te, które kupowały swoje bilety na pociągi jadące do Auschwitz, a potem okłamywani szli po ciężkiej podróży pod prysznic, aby ostatecznie zostać skąpanymi przez śmiertelny Cyklon B. Amis skupia się przede wszystkim na takich ofiarach jak Szmul, które współpracowały z Niemcami, które dla ratowania własnego życia lub życia bliskich byli gotowi zrobić najgorsze rzeczy, których nawet sami kaci nie chcieli się tykać. Niemcy uciekali przed potwornym zapachem śmierci przez gaz. Nie dowierzali nawet, gdy mówiono o ilości sprzątniętych ciał. Robii to za nich inni – ofiary zmuszone, jak Szmul, któremu nawet nie pozwalano na godne odebranie sobie życia.

To także opowieść o takich ludziach, jak Hannah, którzy widzieli, nieraz bardzo blisko, całe okrucieństwo i po wojnie starali się normalnie żyć, naznaczeni piętnem krematoriów. Obozy śmierci to nie miejsce na miłość, choć nie jest ona niemożliwa. Jak powiedział, w udzielonym mi wywiadzie sam autor: być może istnieje tu ryzyko sentymentalizmu, ale wierzę, że gdy człowiek się zakochuje, przynajmniej na krótką chwilę, staje się lepszym człowiekiem. Odważnym, bardziej romantycznym, w pewnym sensie wznosi się na wyższy poziom człowieczeństwa.  Pozwala to zapewne dodać sił, dać nadzieję, przetrwać… Najtrudniejszym jednak staje się pytanie, jak żyć po przetrwaniu. Niemcy zgotowali wszystkim – swoim ofiarom, własnym obywatelom, swoim oficerom – okrutny los. I wciąż zagadką pozostaje odpowiedź na pytanie „dlaczego tak się stało”. „Celem - mówił i Amis – było prawdopodobnie przybliżenie się choćby o milimetr i zmniejszenie tej tajemnicy”. Czy mu się udało? Trudno ocenić. Tajemnica nadal pozostaje nieodkryta. Udało mu się natomiast stworzyć naprawdę dobrą powieść i przybliżyć realia tamtego zła. I to już dużo.

Monika Samitowska-Adamczyk