„Tortilla Flat”- czwarta książka Steinbecka – okazała się być pierwszym jego utworem docenionym przez krytykę i czytelników. Do tego czasu pisarz żył na granicy ubóstwa, pracując fizycznie jako robotnik lub pomocnik na roli, a mieszkając w tanich, obskurnych norach i pijąc tani alkohol z włóczęgami i biedakami. W powieści tej, jak zresztą w wielu innych, zawarł znany z autopsji i obserwacji realistyczny obraz ludzi żyjących w skrajnej nędzy, walczących każdego dnia o przeżycie. Od publicystyki ratuje jednak powieść niepowtarzalny humor, łotrzykowski charakter opowieści, mityczność opowiadanych historii oraz nawiązania do legend arturiańskich. Zresztą biologizm, mityczność, nawiązania do Biblii i legend o królu Arturze i jego rycerzach, stanowią stały składnik pisarstwa Noblisty.

Przed oczyma naszej wyobraźni toczy się zatem niespiesznie opowieść o Dannym oraz jego pięciu kumplach i kilku psach, których życie obfituje w bijatyki, pijaństwo, cudzołóstwo i drobne kradzieże. Ci potomkowie hiszpańskich konkwistadorów żyją włócząc się po okolicy Monterey. Narracja o perypetiach tych antybohaterów co chwilę przerywana jest przez ich opowieści o własnych lub cudzych „bohaterskich” wyczynach, będących parodią przygód rycerskich. Walka toczy się najczęściej o wdzięki jakiejś nietrudnej do zdobycia mężatki, wdowy lub innej trzpiotki albo o bezcenny napój czyli wino. Byłoby to zapewne dla czytelnika dość męczące, gdyby nie kapitalny styl opowieści łączący lekkość z humorem oraz dość specyficzna i przewrotna logika opowiadających oraz ich niepodrabialny system wartości.

Powieść uwiedzie nawet tych, którzy początkowo widzą w niej tylko opis nędznego żywota kilka włóczęgów. Kunszt pisarski autora wkrótce bowiem sprawia, że nie tylko nie pozwalamy sobie na osąd moralny czynów bohaterów, ale śledzimy ich poczynania z coraz większą sympatią. Pisarz tchnął w swoje postaci głębię humanitaryzmu – początkowo są oni przypadkową zbieraniną kilku obwiesi, jednak dzięki Danny’emu, jego potrzebie dzielenia się tym, co ma i jego odziedziczonemu domowi, stają się zgraną drużyną. Uczą się pomagać sobie nawzajem w potrzebie, dzielą się rolami – zgodnie z umiejętnościami – oraz zaczynają przestrzegać specyficznego kodeksu moralnego. Co ciekawe, mimo zyskania wreszcie stałego miejsca zamieszkania, choć nieco podnosi się ich poczucie własnej ważności, to nie zaczynają wcale żyć w sposób bardziej stateczny ani nie odczuwają potrzeby stabilizacji, choćby finansowej. Wciąż pogarda dla pracy jest główną zasadą ich życia. Ale i to się zmieni, gdy będą chcieli pomóc przyjacielowi w potrzebie…

Utwór zawiera dalekie echa licznych dzieł literackich, wśród których znalazły się „Don Kichot”, „Gargantua i Pantagruel”, a nawet „Kwiatki świętego Franciszka”. Początkowo historia sprawia wrażenie plebejskiej i błahej literatury – był to zresztą główny zarzut krytyki amerykańskiej wobec pisarza i jego twórczości, zwłaszcza po przyznaniu mu Literackiej Nagrody Nobla. Przy wnikliwszym jednak czytaniu staje się oczywiste, że jego rzekomo proste opowieści niosą ze sobą głęboko humanistyczne przesłanie – bohaterowie noszą piętno jednocześnie tragizmu i komizmu ludzkiego losu, a ich historie stają się uniwersalne, a nawet mityczne. Pisarz z głębokim zrozumieniem pochyla się nad każdym z bohaterów, wydobywając jego – nierzadko głęboko ukrytą lub niedostrzegalną – godność, a ich losy stają się dla niego punktem wyjścia do pokazania jak wiele odcieni ma ludzkie życie i jego wartość.

Jowita Marzec

* M. Długa – Wyeksploatowany humanitaryzm czyli (anty)rewolucja według Steinbecka, „Archipelag”, nr 9, jesień / zima 2012, s.68-72