Ta eksperymentalna powieść, napisana w 1940 r., a wydana dopiero w 1967 r., zadziwia swoją świeżością i nowoczesnością. Opowieść otwiera wstrząsające wyznanie głównego bohatera i narratora jednocześnie, Irlandczyka, który prowadzi nas przez kolejne wypadki, opisane ładnie i składnie, zgodnie z chronologią, gdy następnie coś się psuje i robi się coraz dziwniej i ciekawiej. Znajdziemy się bowiem w świecie gdzie rowery, wieczność, posterunek policji, filozof de Selby i owsianka wyznaczają sens i prawa, a logika znajduje ciekawe zastosowanie. Mimo wielu wymiarów historii, a nawet ich braku, lektura okazuje się przednią gimnastyką mięśni mózgowych (o ile takowe posiadamy) a ważkość dyskusji i doniosłość problemów filozoficznych wątpliwie uwydatnia niewątpliwy humor przekazu. Miłośnicy zaś materii i jej perypetii z pasją (czasem szewską) zapoznają się z oryginalnie oczywistym zastosowaniem praw fizyki (lub ich braku) do panujących warunków, okraszonym wnioskiem, że nawet zwykła jazda na rowerze może generować dylematy metafizyczne idące ręka w rękę z (bezręką) teorią atomową, przedstawioną tu błyskotliwie, aż do oślepienia. Tytułowy trzeci policjant zaś – nieobecny przez większą część utworu – będzie kluczem do całej zagadki.

W warstwie formalnej jest równie prosto: powieść plasuje się gdzieś w pobliżu homeryckich epopei w ujęciu literatury sowizdrzalskiej, z dodatkiem podrzędnego kryminału policyjnego wymieszanego z kafkowskim zagubieniem, ze szczyptą uczonych rozpraw filozoficznych opisanych w konwencji malarstwa Boscha, z lekkim posmakiem carrollowskiego absurdalnego humoru w sosie dekonstrukcji a la Joyce, do którego – nawiasem mówiąc – O’Brien nie znosił być porównywany.

Bezcennej i intrygującej lektury z pewnością nie zepsuje nam najmniejsza choćby trafność własnych antycypacji co do dalszych wypadków. W istocie – niepozorna ta książka nie przypomina niczego, co wcześniej czytałam i zdecydowanie godna jest polecenia umysłom nienawykłym do literackiej rutyny, otwartym i ciekawym. Autor umiejętnie trzyma nas w niepewności prawie do samego końca, a gdy już z zadowoleniem rozumiemy jego zamysł - w ostatnich zdaniach zaskakuje jeszcze jedną sztuczką, zostawiając nas zakłopotanych własnym błogim zagubieniem.

Jak większość genialnych powieści, ta również została początkowo odrzucona - przez angielskiego wydawcę pierwszej powieści pisarza „Sweeney wśród drzew”, wydawnictwo Longman. Recenzent wydawnictwa stwierdził, że w powieści jest za dużo elementów fantastycznych. Po podjętej przez znajomego pisarza amerykańskiego Williama Saroyana próbie znalezienia amerykańskiego wydawcy – zakończonej fiaskiem – autor zrezygnował z dalszych prób publikacji, tłumacząc zainteresowanym, że zgubił rękopis. Książka doczekała się publikacji dzięki jego żonie Evelyn dopiero po śmierci pisarza (zmarł w 1966 r.), który w międzyczasie napisał i opublikował inne prace. Recenzenci uznali ją za arcydzieło, wciąż publikowane są prace krytyczne na jej temat, zawierające nowe interpretacje.

Jedno jest pewne – poświęcając czas temu niewielkiemu tomowi odbędziemy nie tylko niesłychaną wyprawę (po świecie wyobraźni i meandrach literackich natchnień), ale i zyskamy nowe spojrzenie na rozmaite rzeczy, a zwłaszcza już nigdy nie spojrzymy na swój rower bez podszytego obawą szacunku.

Jowita Marzec