„Zdecydowana większość ludności wiejskiej nie mogła liczyć na specjalne traktowanie. Nie każdego zniewolenie dotykało w tym samym stopniu, nie każdy był narażony na najdalej posunięty sadyzm i wyzysk ziemian. Wreszcie: nie każdy bezpośrednio rozliczał się przed panem, bądź jego urzędnikami”.

Patrząc na księgarskie półki, widzimy, że ostatnio sporo na nich książek prezentujących tzw. „ludową” historię Polski. Tak to już jest, że gdy jakiś temat staje się „modny”, to każdy stara się coś o nim napisać. Publikacje te wychodzą zarówno spod piór historyków, jak i publicystów. Spotykają się natomiast z dość szerokim odzewem i burzliwą dyskusją. Właściwie każdy taki tytuł wywołuje żywą polemikę. Trudno oprzeć się przy tym wrażeniu, że spór w większym stopniu dotyczy postrzegania narodu i ogólnej wizji historii Polski. O ile jednak książki poświęcone „ludowej” historii naszego kraju wnoszą coś nowego w historyczny dyskurs? Czy nie powielają jedynie tez komunistycznych historyków? Nie upraszczają zanadto i nie generalizują? Odpowiedź na to pytanie również nie jest prosta.

Nakładem wydawnictwa Poznańskiego ukazała się tymczasem praca Kamila Janickiego pod tytułem „Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa”. Autor jest znanym popularyzatorem historii. Już sam tytuł jego najnowszej książki wywołał ożywione dyskusje. Chodzi oczywiście o użyte przez niego słowo „niewolnictwo”. Myśląc o niewolnikach mamy raczej przed oczyma Murzynów, przewożonych statkami do Ameryki Północnej. Żeby jednak tak określać polskich chłopów? Nie spotkamy się z taką tezą w szkolnych podręcznikach do historii. Również wielu zawodowych historyków i publicystów podjęło polemikę z Janickim i stosowaną przez niego terminologią.
Dość wysoką ocenę wystawia autorowi i jego książce znany historyk prof. Andrzej Chwalba. Jednak nawet on zwraca uwagę na wyrazistość prezentowanych opinii i wyraźne sytuowanie się autora po jednej stronie sporu historycznego.

W dziesięciu rozdziałach Kamil Janicki starał się przedstawić przede wszystkim problem pańszczyzny i sytuacji chłopów w I Rzeczypospolitej. Narracja jest żywa i prowadzona w typowo publicystyczny sposób. Czytelnik poznaje odpowiedź na pytanie, jak doszło do tego, że chłopi stracili swoje prawa? Szokująco dla niektórych mogą brzmieć fragmenty, w których czytamy, iż chłopi byli traktowani na równi ze zwierzętami. Autor nie waha się także stwierdzić, że niektórzy ówcześni myśliciele byli prekursorami swoistej.... segregacji rasowej. Na każdej stronie mamy udowadnianie tego, iż pańszczyzna była ciągłym i nieludzkim wyzyskiem, a życie chłopów było nie do zniesienia. Dla mnie najciekawsze rozdziały zostały poświęcone karczmie i temu, „jak szlachta dla własnej korzyści rozpijała chłopów”. Autor pokazuje niezwykły cynizm szlachty, która stworzyła system naczyń połączonych polegający na tym, że chłopi nie dość, że odrabiali pańszczyznę, to jeszcze i z trudem zarobione pieniądze także oddawali swemu panu. Uzależnienie od wódki było procesem, który został zainspirowany i ciągle podtrzymywany przez szlachtę. Książka dotyka również takich zagadnień, jak „handel żywym towarem w Polsce szlacheckiej” czy warunkach, w jakich mieszkali chłopi. Ostatni rozdział zatytułowany został „długi cień pańszczyzny”. Według mnie niektóre tezy Kamila Janickiego są raczej na wyrost. Wydaje mi się, że wiele zjawisk, które autor przypisuje pańszczyźnie – pijaństwo, kombinowanie, wymigiwanie się od pracy – należałoby raczej złożyć na karb Polski „ludowej”, czyli PRL-u.

Sam jestem ze wsi i naprawdę się tego nie wstydzę, toteż uważam, że Janicki dość niesprawiedliwie przedstawił współczesną polską wieś jako „wódką stojącą”. Ten akapit jest zdecydowanie generalizujący i niesprawiedliwy.

Reasumując „Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa” wpisuje się w nurt książek poświęconych „ludowej” historii Polski. Czasem mam jednak wrażenie, że autor przywołuje tylko takie fakty, które uzasadniają jego tezę. Prace takie zawsze wywołują u mnie skojarzenie z „czasami słusznie minionymi”. Czemuż to bowiem niektóre przyśpiewki czy teksty piosenek są wiarygodnym źródłem, a niektóre z pewnością fałszywie przedstawiają rzeczywistość? Sporo pisze autor o pańszczyźnie, jednak zaskakująco rzadko odwołuje się do tekstów przywilejów szlacheckich poruszających ten problem.

Jestem pewien, że ta publikacja wywoła ożywioną dyskusję, przekona już przekonanych, a dla innych będzie przyczynkiem do polemiki. Czytając, pamiętajmy, że nie jest to podręcznik akademicki.

Wojciech Sobański