Przez lata unikałem książek Orhana Pamuka. Argumentów miałem bez liku, ale najważniejszym było to, że był… noblistą. Z góry założyłem, że wiele elementów jego książek na pewno mi nie podpasuje – skomplikowane metafory, nudnawy i przeintelektualizowany język, wolno rozwijająca się fabuła oraz doniosły dla wszystkich temat. Któż mógł przewidzieć, że po „Nocach zarazy” będę pluł sobie w brodę, że wcześniej nie sięgnąłem po tego tureckiego autora?

Rzesz jasna otrzymałem wszystko to, czego się obawiałem. Jednakże zapomniałem o jeszcze jednym składniku wybitnej literatury – to się samo czyta. Styl Pamuka nie pozwala odłożyć jego książki chociażby na kilka minut. Każda przerwa w lekturze była mordęgą, a wyjście z domu jawiło się jako kompletna strata czasu. Liczyła się tylko kolejna strona i następny rozdział. Autor z miejsca trafił na listę moich ulubionych pisarzy.

„Noce zarazy” opowiadają o epidemii dżumy na tureckiej wyspie Minger (położona między Rodos a Kretą, wyimaginowana przez pisarza). Ścierają się tam przede wszystkim wpływy tureckie i greckie, ale także brytyjskie, włoskie oraz niemieckie. W tym kulturowym kotle powoli dochodzi do napięć związanych z rozprzestrzeniającą się chorobą. W efekcie wysłany przez sułtana Abdülhamida II główny inspektor sanitarny Bonkowski Pasza zostaje zamordowany, a nastroje antytureckie przybierają na sile z każdym dniem. Okazuje się, że dżuma nie od razu jest najważniejszym problemem na wyspie.

„Noce zarazy” opowiadają nie tylko o radzeniu sobie z szybko wyniszczającą ludzki organizm chorobą, ale i stanowią opis narodzin nacjonalizmu, wpływu lokalnej (i międzynarodowej) polityki na małą społeczność, relacji międzyludzkich oraz ścierania się religii i polityki. Ta przedziwna mieszanka świetnie się komponuje, w czym oczywiście zasługa przemyślanej fabuły, ale i nie nuży, gdyż te ponad 700-stronicowe tomiszcze czyta się błyskawicznie.

Pamuk z niezwykłą skrupulatnością podszedł do opisywanej historii. Wręcz z kronikarskim zacięciem opisuje dzień za dniem na Mingerze. Obserwujemy więc wijących się polityków i przywódców religijnych, nieprzekonanych do objęcia wyspy kwarantanną. Obawiają się utraty wpływów i podejmowania trudnych decyzji. Jednocześnie niełatwa współpraca z będącym w schyłkowej fazie Imperium Osmańskim utrudnia skuteczne zarządzanie. Tak więc powolny rozwój wyspiarskiego nacjonalizmu jest nie tylko efektem złego gospodarowania, ale i odkrywania własnej świadomości kulturowej. Nie od dziś wiemy, że tak naprawdę kryzys przyspiesza rozwój, a nie go hamuje.

Wartym podkreślenia elementem „Nocy zarazy” jest również pewna intertekstualność. I wcale nie chodzi mi o liczne powiązania z pandemią koronawirusa. Oczywiście możemy sobie zestawić zachowania światowych rządzących z tym, co się działo na Mingerze, ale w powieści Pamuka znajdziemy dużo innych ciekawych odniesień. Wystarczy zwrócić uwagę na fascynację kryminałami, próbę narzucenia kobietom określonej roli, wykorzystywanie populizmu do własnych celów czy wykorzystywanie autorytetów.

„Noce zarazy” to świetna powieść. Wiem, że to dopiero moja pierwsza przygoda z Pamukiem, ale na pewno nie ostatnia. Już zapisałem na liście „Dziwną myśl w mej głowie” oraz „Nazywam się Czerwień”. A zapewne będę chciał sięgnąć też po „Muzeum niewinności”. Tylko kiedy to wszystko przeczytać? Nie mam bladego pojęcia. Będę jednak do tego dążyć, gdyż przekonałem się, że każde zapisane przez Pamuka zdanie jest warte lektury.

Michał Wnuk