Po książkę sięgnąłem po przeczytaniu strasznej "fantazji" Niemcewicza: "Rok 3333", w której przedstawia on swój sen. Polską owładnęli Żydzi, przezwali ją Nową Palestyną i doprowadzili do ruiny, Żydzi są tam przedstawieni karykaturalnie, a całość jest ilustracją wszystkich lęków i uprzedzeń antysemitów (do dnia dzisiejszego, w Internecie krąży jej współczesna reedycja z licznymi pochlebnymi komentarzami). Taki pełny i otwarty antysemityzm u Niemcewicza jest o tyle zastanawiający, że jest on uznawany za czołową postać polskiego oświecenia i był bliskim przyjacielem Kościuszki, który dążył do emancypacji Żydów.
Sięgnąłem więc po "Lejbę i Siorę" - powieść uznawaną za pierwszą w literaturze polskiej, która stawiała "kwestię żydowską". Jak wszystko u Niemcewicza, jest to raczej literacki wyraz idei politycznych. Właściwie powieść nie jest warta uwagi, ani ze względów literackich (dość średnie), ani ze względu na przesłanie. Może być jedynie interesująca dla osób interesujących się tematyką stosunków polsko-żydowskich czy polskim oświeceniem. W tych wypadkach, to bardzo ważny utwór).

Jest to sentymentalny romans epistolarny, w którym tytułowymi bohaterami jest para młodych Żydów. Lejba jest zwolennikiem haskali, do której przekonał też Siorę, wychowaną w tradycyjnej rodzinie żydowskiej z pewnymi wpływami chasydzkimi. Role i fabuła są dość przewidywalne: kochająca się para staje wobec sprzeciwu rodziców Siory, której ojciec znajduje innego kandydata - bogatego i uczonego w Talmudzie, ale o odrażającej powierzchowności i charakterze. Młodzi są rozdzieleni, na Siorę spada klątwa gminy, ale dzięki ich determinacji oraz interwencji hrabiego Tęczyńskiego udaje im się pokonać przeciwności.

Pod tym względem powieść jest bardzo zniechęcająca. Właściwie jedynymi jej pozytywnymi elementami jest samo postawienie problemu i próby rozwiązania go z duchem oświecenia (bardzo ograniczone).
Obraż życia Żydów jest jednoznacznie negatywny (choć autor włożył pewien wysiłek w jego odtworzenie, cytuje np. Talmud). Zarówno warunki materialne (powszechny bród nie jest wynikiem biedy lecz charakteru), moralność (chciwość, fałszywość, otwarta wrogość wobec chrześcijan) czy stan umysłowy (zabobony) są jednostronną winą samych Żydów, którzy mogą sami je rozwiązać przyjmując oświecony judaizm. Izolacja i zamknięcie społeczności żydowskich wynika z ich wyboru (czy raczej tkwienia w przesądach) i to one same muszą się otworzyć, przede wszystkim rezygnując z odrębności. Podobnie jak wielu innych oświeceniowców Niemcewicz podejrzliwie patrzy na handel, tutaj łącząc go jednoznacznie z oszustwami i przemytem. Na koniec Lejba i Siora zajmują się moralnie czystszym i społecznie użytecznym rzemiosłem. Chrześcijanie (Tęczyński i jego dom) są natomiast idealizowani i Niemcewicz tylko o krok zatrzymuje się przed nawróceniem Siory na nową wiarę.
Diagnoza jest więc dość wątpliwa: to sami Żydzi powinni dołączyć się do haskali i odrzucić większość swej wiary i obyczajów (przede wszystkim Talmud). Takie rozwiązanie "kwestii żydowskiej" nie jest wyjątkiem w oświeceniu. Ideałem jest uniwersalny obywatel, a wszelkie odrębności temu przeszkadzające (np. etniczne, religijne), powinny przed tym ustąpić. Emancypacja Żydów możliwa jest pod warunkiem zaprzestania bycia Żydami. Jest tu też w tle pewna koncepcja polskości jako szerszego, nieetnicznego pojęcia, które mogłoby objąć i Polaków wyznania chrześcijańskiego i mojżeszowego, zjednoczonych wspólną władzą polityczną i językiem. W tym celu jednak Żydzi muszą rozwiązać kahały, zrezygnować z osobnego sądownictwa i odrębności językowej (hebrajski i jidisz).

Po książkę sięgnąłem po przeczytaniu strasznej "fantazji" Niemcewicza: "Rok 3333", w której przedstawia on swój sen. Polską owładnęli Żydzi, przezwali ją Nową Palestyną i doprowadzili do ruiny, Żydzi są tam przedstawieni karykaturalnie, a całość jest ilustracją wszystkich lęków i uprzedzeń antysemitów (do dnia dzisiejszego, w Internecie krąży jej współczesna reedycja z...