Niedawno ukazała się nowa książka Elliota Aronsona – psychologa, uznanego badacza i eksperymentatora, autorytetu w zakresie psychologii społecznej, autora klasycznych już prac z tej dziedziny („Człowiek istota społeczna”) i współautora podręczników („Psychologia społeczna. Serce i umysł”) – którą stworzył wspólnie z Carol Tavris. Napisana przystępnym językiem publikacja zainteresuje zarówno znawców tematu, jak i osoby stykające się z pracami obojga badaczy po raz pierwszy, a dla psychologów stanowić będzie cenne przypomnienie znanych juz mechanizmów. Wywód autorów jest tak ciekawy, że czytelnik prawie nie zauważa, że w trakcie lektury oswoił się z takimi pojęciami jak dysonans poznawczy, naiwny realizm czy totalitarne ego.

Tavris i Aronson napisali ważną i odważną książkę. Nie tylko dekonspirują w niej najpopularniejsze zabiegi wizerunkowe mające na celu ukrycie błędnych decyzji znanych polityków (w książce padają przykłady z życia politycznego USA), ułudę obiektywizmu badań naukowych, ale także pomyłki diagnostyczne psychologów i psychoterapeutów. Wychodząc od teorii dysonansu poznawczego i jego roli w skutecznym formułowaniu samousprawiedliwienia omawiają nasz upór w trwaniu przy wyjaśnieniach, które dla patrzących z boku są bezsensowne i kłamliwe. Nie oszczędzają nikogo – znanych polityków, sportowców, dziennikarzy, sędziów i terapeutów – przedstawiając interesujące i świetnie opisane przykłady i wyczerpująco omawiając mechanizm samousprawiedliwienia oraz uporczywego trwania przy najbardziej nawet wyśmianych przez opinię publiczną wyjaśnieniach decyzji i zachowań. Przy okazji dementują utrwalone społecznie przekonania: o uzdrawiającej mocy publicznego i fizycznego wyrzucania z siebie negatywnych emocji (zamiast spodziewanego katharsis osoby tuż po tych ekspresywnych zachowaniach odczuwają te emocje jeszcze silniej, a dyskomfort jest większy), o obiektywności badań naukowych (badania często są sponsorowane lub prowadzone przez badaczy, który poświęcili kilkanaście lub więcej lat życia na udowodnienie jakiejś tezy), zaleceniach lekarskich mających na celu jedynie dobrostan pacjenta (sponsorowane szkolenia i prezenty dla lekarzy od firm farmaceutycznych) czy sprawiedliwości i nieomylności organów ścigania i sądów (tendencyjne przesłuchania, niedozwolone metody wywierania wpływu itd.). Racjonaliści też nie będą zachwyceni, ponieważ badacze niedwuznacznie dają do zrozumienia, że istota ludzka – wyposażona w psychikę i rządzące nią mechanizmy – z definicji nie jest ani racjonalna, ani logiczna. Jednak byśmy, z satysfakcją czytając o błędach innych, nie poczuli się komfortowo, przyjąć musimy także przykłady powszechnych, zdarzających się każdemu człowiekowi, błędnych przekonań i decyzji, np. w sytuacjach takich, jak wybór szkoły, zawodu, zakupy czy kłótnie z bliską osobą. O klasie autorów świadczy szczerość, z jaką przyznają, że nawet samoświadomość i znajomość mechanizmów dysonansu poznawczego nie chroni przed samousprawiedliwianiem, podając przykłady z własnego życia.

Powszechność błędnych przekonań, decyzji czy działań, wynikających z fałszywych założeń, oraz ich waga ich konsekwencji jest przytłaczająca. Od nieracjonalnych decyzji osobistych , przez konflikty w relacjach, zniekształcenia (nie mylić z zaburzeniami) pamięci, stereotypy i wynikające z nich postawy, po szkodliwe diagnozy i terapie oraz krzywdzące osądy i wyroki aż do konfliktów międzynarodowych, wojen i zbrodni wojennych – w książce ujęto szeroką perspektywę ludzkich myśli i działań, wynikających z błędów i pokazano ich kolosalne, często tragiczne efekty dla konkretnych osób i całych narodów. Ciekawa jest teza, zawarta w publikacji, że o wielkości człowieka nie decyduje jego nieomylność czy trafność sądów i działań, ale świadomość własnych martwych punktów (psychiczny odpowiednik plamki ślepej w oku), stopień trudności podejmowanych prób wyjścia ze schematów oraz umiejętność przyznania się do błędu, zrozumienia jego mechanizmu, zniwelowania jego skutków i zmiana decyzji.

Jeśli jesteś ciekawy/a, skąd się biorą wspomnienia porwanych przez kosmitów, mijające się z historyczną prawdą wspomnieniowe książki ocalałych z Holocaustu, cudowne wspomnienia z dzieciństwa z udziałem ważnych dla nas osób, które już wtedy nie żyły lub z czego wynikają wieloletnie kary więzienia odbywane przez osoby niewinne czy sukces książki "Milion małych kawałków" J. Freya, z przyjemnością przeczytasz tę książkę. A jeżeli myślisz, że w sytuacjach konfliktowych z bliską osobą, to ty jesteś stroną bardziej świadomą i przestrzegającą zasad dobrej komunikacji – koniecznie przeczytaj tę publikację. Jej lektura powinna być zalecana wszystkim osobom pracującym z ludźmi, politykom, menadżerom a zwłaszcza osobom przekonanym o własnej nieomylności. Często bowiem z satysfakcją odnotowujemy potknięcia innych, nie zauważając własnych upadków. A któż z nas nie popełnia błędów?

Jowita Marzec