Powieść, jednocześnie autobiografia człowieka stosunkowo młodego (ur. 1984 r.), wcale nie sławnego (przed wydaniem książki), bez spektakularnych (na skalę światową, czy nawet krajową) osiągnięć. Również cenny dokument dla socjologów, antropologów kulturowych, etnologów a także polityków. Wszystko w jednym dziele. Żeby zrozumieć zamieszanie, jakie wywołała ta książka w Stanach (ćwierć miliona nakładu w roku jej wydania, przez dwa lata na liście bestsellerów New York Times, liczne wywiady z autorem w największych stacjach telewizyjnych USA, Netflix ma już film oparty na tej powieści) - trzeba poznać tło i okoliczności jej powstania.
Zacznijmy od samego początku, czyli tytuł:
Elegia – z definicji utwór smutny, jednak tutaj smutne są fakty, bohaterów autor przedstawia z taką sympatią, że wszystkie negatywne wydarzenia odbieramy jako socjologiczne spostrzeżenie.
Bidoki – w oryginale "hillbills", słowo oddające specyfikę ubogiej grupy społecznej, u nas nie posiadające dosłownego odpowiednika, jednak określenie „bidoki” świetnie je oddaje. (I już przy tytule należą się wyrazy uznania dla tłumacza Tomasza Gałązki - nie miał łatwego zadania, a moim zdaniem wywiązał się z niego z finezją, lawirując między wulgaryzmem a specyficzną poezją przekleństw, które są esencją większości bohaterów, z dbałością, by żaden z nich nie był odbierany negatywnie, bo nie taka była intencja autora.) Samo określenie „hillbill” jest na tyle pejoratywne, że Charles Murray w wywiadzie z autorem wyznał, że nigdy nie odważyłby się publicznie użyć tego słowa. Vance w odpowiedzi przytoczył słowa swojej babci (którą z upodobaniem i często publicznie cytuje): „sam o sobie możesz tak powiedzieć, ale jeżeli ktoś o tobie tak mówi, koniecznie musisz mu przyłożyć”*. A Vance właśnie opowiada o sobie, rodzinie, znajomych. Wszyscy są mu bardzo bliscy i często podkreśla głęboką sympatię i więź ze środowiskiem, z którego pochodzi.
Sama książka powstała dzięki namowom wykładowczyni na Yale, Amy Chua (wspomniana w „Elegii...”), która w czasie, gdy Vance był na pierwszym roku tej uczelni, właśnie opublikowała swoją opowieść „Battle Hymn of the Tiger Mother” (opisującą surowe, chińskie wychowanie dzieci).**
Trochę o autorze - bez niego nie byłoby całego tego zamieszania. Urodził się jako James Donald Bowman, bidok, z rodziny bidoków, bez przyszłości, nadziei ani perspektyw, za to wnuk wspaniałych (choć porywczych) dziadków. To po nich przyjął nazwisko Vance. Z licznego przyrodniego rodzeństwa najbliższa mu była siostra Lindsay, z którą dzielił koszmary dzieciństwa. Wsparciem byli wujkowie i ciocie, dla biologicznego ojca czuł się obcy, z nałogiem matki musiał zmagać się jako dziecko. Dorastał w Rejonie Appalachów, w tak zwanym Pasie Rdzy – specyficznym miejscu życia białych robotników, głównie potomków szkoto-irlandzkich imigrantów, zawodowo związanych z przemysłem wydobycia miedzi. Według badań jest to najbardziej pesymistycznie nastawiona do życia grupa społeczna w Stanach: Czarni czy Latynosi mają większą nadzieję na to, że ich dzieci będą żyły w lepszych warunkach – wśród bidoków tylko czterdzieści cztery procent tak myśli, „dla nich bieda to rodzinna tradycja ... Amerykanie mówią o nich: hillbillies (bidoki), rednecks (buraki), białe śmiecie.” J.D. Vance, jeden z nich, ukończył liceum (co było sukcesem), zgłosił się do marines i wytrwał tam cztery lata (co było odwagą), zaliczył wojnę w Iranie, gdzie sprawował funkcję rzecznika prasowego (wyróżnienie ze strony dowództwa), ukończył prestiżowe studia prawnicze w Yale (co było ewenementem w jego środowisku). Na rok 2020 jego majątek jest wyceniany na pięć milionów dolarów.*** Jednak twierdzi, że nie jest wyjątkowy - wszyscy wokół niego byli tacy sami, każdy inny mógłby osiągnąć sukces. Jednak taki osobnik musiałby tego chcieć, musiałby mieć kogoś, kto by go w tym wspierał i pokazał, że inne życie w ogóle istnieje i na dodatek ma sens. On miał dziadków – „osobistych bidoko-Terminatorów” (to im poświęcona jest książka). Jego życiorys jest przykładem amerykańskiego snu, którego szczegóły są zaskoczeniem dla samych Amerykanów.

Wszystko to razem spowodowało, że powstała wspaniała powieść i jednocześnie zaskakujący dokument. Czyta się z zapartym tchem, bohaterowie zapadają na długo w pamięć (babcia Mamaw jest moją absolutną faworytką) i co najważniejsze lektura skłania do dużej zadumy: nad światem, życiem i tym co w nim cenne.

*https://www.youtube.com/watch?v=UmWi2Azthy4
** https://www.theatlantic.com/business/archive/2017/06/hillbilly-elegy-mentor/529443/
*** https://www.thecinemaholic.com/what-is-hillbilly-elegys-j-d-vances-net-worth/

Powieść, jednocześnie autobiografia człowieka stosunkowo młodego (ur. 1984 r.), wcale nie sławnego (przed wydaniem książki), bez spektakularnych (na skalę światową, czy nawet krajową) osiągnięć. Również cenny dokument dla socjologów, antropologów kulturowych, etnologów a także polityków. Wszystko w jednym dziele. Żeby zrozumieć zamieszanie, jakie wywołała ta książka w...