Pierwsze wydanie Opowieści o sprzedanym mieście (dalej cytuję jako: Opowieść) ukazało się na rynku księgarskim w 1969 roku. Trudno jednoznacznie ocenić, jaki gatunek literacki reprezentuje niniejsza książka. Mimo iż sprawia wrażenie typowej beletrystyki najbliżej jej do pretekstowej biografii historycznej. Autor, choć nie przyznaje się do tego wprost, korzystał z rękopiśmiennego pamiętnika z II poł. XIX wieku, który stał się bazowym materiałem jego książki. Czerpiąc informacje ze wspomnień Edwarda Kaczkowskiego zbudował opowieść o nim, wpisując jego osobistą historię w kontekst wydarzeń toczących się w XIX-wiecznej Europie. Autor spreparował dużą część wykorzystanych informacji źródłowych na potrzeby fabuły, raz je nieco uwspółcześniając, raz spłaszczając, przez co tekst powieści nie jest w pełni spójny ze źródłem i stanowi ciekawy materiał do analizy. Z drugiej strony niektóre fragmenty książki to urywki przepisane w całości z pamiętnika, przeredagowane w taki sposób, że zmieniają chronologię czy sens niektórych autentycznych wydarzeń. Trudno ocenić, dlaczego autor postąpił właśnie w ten sposób, ponieważ poczynione przezeń zabiegi sprawiły, że Opowieść nie jest ani w pełni wytworem jego wyobraźni, ani w pełni materiałem przydatnym jako źródło historyczne.

Książka składa się z 21 rozdziałów i krótkiego końcowego aneksu z objaśnieniami trudniejszych terminów. Rozdziały nie prezentują równego poziomu nasycenia materiałem pamiętnikarskim. Cztery pierwsze są zbeletryzowane do tego stopnia, że właściwie trudno doszukiwać się w nich analogicznych treści w źródle, opisują głównie historię polityczną Europy w latach 60. XIX wieku, w tym zarysowują sytuację w Królestwie Polskim. Piąty to spreparowany przez autora materiał źródłowy - część pamiętnika, szósty to wymysł autora, który miał związać fabułę, siódmy to wypisy z pamiętnika, rozdziały 8-13 to fikcja literacka, 14 to znów wypisy, 15-16 spreparowane wypisy, podobnie rozdziały 17-19, przedostatni to wypis źródłowy, nieco zmodyfikowany, który kończy zasadniczą część książki - w tym samym miejscu, gdzie kończyło się źródło historyczne, baza Opowieści. Ostatni rozdział to krótki epilog, w pełni autorski. Aneks obejmuje terminy z epoki i zwroty zaczerpnięte z języków obcych, w tym wiele z rosyjskiego, którego śladów w źródle w ogóle nie uświadczymy.

Opowieść, a w zasadzie powieść o Bełchatowie oraz jego ostatnim dziedzicu z rodu Kaczkowskich można nawet dziś czytać z zaciekawieniem. Jest to nieszablonowa, oryginalna historia, podparta wiedzą dokumentalną, ale którą jako całość przyczynowo-skutkową możemy przyjmować bardziej w kategorii ciekawostki niż rzetelnej, sprawdzonej wiedzy, ponieważ zbyt wiele treści zostało poddane obróbce. Zastanawiająca może być sama praktyka pisarza, który niejako broniony literackim charakterem utworu, nie poczuwał się w obowiązku cytować, skąd pochodzą informacje i ile treści książki nie jest jego autorstwa, a znajdują się w niej przecież fragmenty w całości przepisane z rękopisu Kaczkowskiego.

Wewnątrz tomu znajdziemy 7 ilustracji autorstwa Bogdana Zieleńca, znanego ilustratora, głównie literatury dziecięcej. Z technicznych uwag należy też wskazać, że drugie wydanie Opowieści nie zostało poddane solidnej korekcie - zdarzają się pojedyncze, łatwe do wychwycenia błędy. Należy również zauważyć, że książka drukowana była na papierze V klasy i po nieco ponad 30 latach (nadal stosunkowo niewielu) prezentuje się słabo: papier mocno pożółkł, kruszy się, klej słabo łączy całość, wskutek czego publikacja rozpada się w rękach. Przez to wiele zachowanych egzemplarzy szybko przestanie nadawać się do użytku.

Pozwoliłem sobie przyjrzeć się także pierwszemu wydaniu Opowieści. Dla ciekawostki podam, że na stronie tytułowej znajduje się tam jedna dodatkowa ilustracja, której nie ma w wydaniu drugim. Przedstawia ona fasadę bełchatowskiego dworu.

Jeszcze w czasach PRL książka ta trafiła do wielu szkolnych i publicznych bibliotek. Dziś nieliczne egzemplarze są dostępne w obiegu antykwarycznym. Obecnie nie wróżę jej drugiego życia, jakiegokolwiek wznowienia, ponieważ nie jest to wielka literatura, a co ważniejsze nie przystaje do współczesnych trendów czytelniczych i należy ją potraktować bardziej jako ciekawostkę dla tych osób, które interesują się historią Bełchatowa przed powstaniem kopalni i elektrowni, czyli czasów gdy był kilkutysięczną, prowincjonalną mieściną, miejscowością zupełnie odmienną od dzisiejszej.


Robert Stasiak

Pierwsze wydanie Opowieści o sprzedanym mieście (dalej cytuję jako: Opowieść) ukazało się na rynku księgarskim w 1969 roku. Trudno jednoznacznie ocenić, jaki gatunek literacki reprezentuje niniejsza książka. Mimo iż sprawia wrażenie typowej beletrystyki najbliżej jej do pretekstowej biografii historycznej. Autor, choć nie przyznaje się do tego wprost, korzystał z...