Ta przepięknie smutna książka to rzecz dla antysemitów wszelkiej maści – chciałem już napisać, ale….

Ale po pierwsze: tacy jak oni nie czytają takich książek. A po drugie: dawno wyzbyłem się naiwnych złudzeń nie tylko co do tego, że czytanie może człowieka uczynić lepszym, ale także i tego, że ludzie czytają po to, aby się czegoś dowiedzieć – o świecie, o Innych, a przede wszystkim: o sobie samych. Nie. Czytają po to, aby się utwierdzić w swych przekonaniach (co zapewne dotyczy i mnie samego – jeśli wszak przeczytam antysemicki ściek, w co powątpiewam, nie stanę się żydożercą …).

Ktoś mógłby spytać: dlaczego miałaby to być „książka dla antysemitów” – czy raczej, precyzując, również dla nich, bo to przecież wybitna literatura? Ponieważ traktuje o tym czasie, gdy w 1940 r. Litwa zostaje zaanektowana przez Związek Sowiecki. A według starego antysemickiego dyskursu – w Litwie, czy Polsce – okres tzw. „pierwszego Sowieta”, to czas powszechnej zdrady czy kolaboracji ludności żydowskiej , która miała rzekomo masowo poprzeć komunizm.

Jako historyk z wykształcenia wiem, że aby obalić ten mit, „wystarczy” sięgnąć do poważnych opracowań, z których można dowiedzieć się np. o rzeczywistej skali poparcia dla komunizmu w tej grupie. Wypada zatem wiedzieć, że komuniści wśród Żydów byli mniejszością. To tylko w oczach „sąsiadów” (a po Grossie nie jest to już neutralny termin) Żydzi „poparli komunizm”. Zupełnie inne idee bardziej zajmowały tę społeczność, jak syjonizm, socjalizm, nurt asymilacyjny, chasydyzm, nurt reformowany itp., itd. A zarazem prawdą jest, ze Żydzi stanowili spory odsetek komunistów w Polsce, czy krajach ościennych. Warto jednak przy okazji wiedzieć, że pewna część ludności szczególnie dyskryminowanej – a taki był los Żydów w II RP, jeśli ktoś nie wie - ma skłonność do wyboru rozwiązań skrajnych, za co akurat można najmniej winić ją samą. To raczej swoisty akt oskarżenia ówczesnej rzeczywistości…

I nikt już nie zbada, ilu Żydów polscy antysemici zniechęcili do polskości, czy tez popchnęli do komunizmu. Bo ilu ich zabili, lub wydali na śmierć, to już w miarę wiemy, dzięki tytanicznej pracy historyków z Centrum Badań Nad Zagładą Żydów (i zapewne, jak pisze Gross, więcej ich w sumie zabili niż Niemców w czasie wojny –oraz po niej, co najbardziej przeraża każdego uczciwego człowieka).

Ponadto w polskiej pamięci historycznej nie istnieje fakt, że Żydzi stanowili ponad 30 proc. wywiezionych na Syberię z Kresów Wschodnich po 17 września 1939 r. Byłby to kolejny dowód „poparcia Żydów dla komunizmu”? A może następny przypadek jakże częstego zjawiska w historii, że ”podoficerska wdowa sama siebie wychłostała”?

I właśnie literacki obraz takiej prawdy historycznej odnajdujemy w tej książce. W litewskim miasteczku tylko – dla niektórych: aż - dwóch Żydów czynnie wspiera sowieckie rządy. Wszyscy inni są przeciw, z rożnych powodów: politycznych, religijnych, własnościowych, biznesowych. To także herbertowska „kwestia smaku”.

Taki np. dialog naszych bohaterów:

- No i doczekaliśmy się czasów, kiedy Żydzi też są u władzy.
- To nie jest żydowska władza.
-A jaka?
- Przywieziona. (...) Przywieźli ją jak towar kolonialny i wpychają każdemu bez wyboru. Boję się, że kiedyś zapłacimy.

Albo taka refleksja Litwina nad antysemityzmem: „Dlaczego tak się zawzięli na Żydów. Przecież Chrystus też był Żydem. I Najświętsza Maria Panna - Żydówką. Chociażby tylko ze względu na nich powinno się Żydów oszczędzić” (nb. antysemityzm u katolika to zadziwiające, dla mnie zaś – psychopatyczne - opluwanie własnych bogów-ludzi, źródeł własnej wiary).

Tym razem cytatów będzie więcej niż zwykle, bo Kanowicz to autor niezwykłej kilkutomowej epopei litewskich Żydów:

….Wiara to opium dla ludu – mawiał. Ale mało kto go słuchał, jako ze nikt – włącznie z nim samym – nie miał pojęcia, co to takiego opium…

….Ale kiedy się ożenił, Rejzł zaczęła śledzić każdy jego krok: kradła mężowi Marksa i Lenina, zdzierała okładki, wyrywała stronice i ku przerażeniu i oburzeniu Arona wieszała je na gwoździu w ustępie. Nieszczęsny nie wiedział, czy rozwalić klozet, czy rozwieść się z żoną…

…Pejsach Wolfson na zawsze zapamiętał sobie władzę radziecką: śpiewają i grabią, grabią i śpiewają…

…Cóż to za władza, zastanawiał się, która nie pragnie, aby jej poddani byli bogaci…

…Każda władza trzyma się nie na jakichś tam hołyszach, ale na gospodarzu. Im zamożniejszy gospodarz, tym silniejsza władza. Zaczynać od rujnowania gospodarzy, od przywłaszczania sobie ich mienia, mogą wyłącznie przestępcy i durnie…

…Reb Gedali nie naprzykrzał Mu się drobnymi prośbami. Domagał się od Boga odpowiedzi na jedno tylko pytanie: dlaczego tak często zmienia na ziemi władze. On – Gedali Bankweczer przeżył już trzy: rosyjską, niemiecką, litewską i oto dociągnął do czwartej – radzieckiej. Eliszeba zapewnia, że jeszcze doczekają się władzy żydowskiej, ale reb Gedali ma wszystkich władz po dziurki w nosie…

…Armia Czerwona Armią Czerwoną, ale co z sumieniem? Można zmienić jeden ustrój i zastąpić go innym. Ale sumienia zmienić się nie da, tak jak nie można zmienić wschodu słońca…

- Dzisiaj takich jak on nie wsadzają. Teraz tacy jak on wsadzają innych.
- Już lepiej samemu siedzieć niż wsadzać innych.
- Lepiej i nie siedzieć, i nie wsadzać…

…Nie ma ani dobrej władzy, ani dobrej śmierci…

…”Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie...”- Jak zdrowie? Jak kara boska!....

…Człowiek nie wybiera własnych narodzin, ale powinien mieć prawo wyboru swojej śmierci…

…Nie można siedzieć w dwóch więzieniach jednocześnie. Porządny Żyd wybiera jedno więzienie: dom rodzinny…

…Śmierć nie uwalnia od więzów małżeńskich. Po prostu więzy dostrzegalne gołym okiem czyni niedostrzegalnymi…

…Na śmierć czekał z pełną pokory niecierpliwością, urażony, że ta, zamiast skończyć z nim jednym muśnięciem jego bezsilnego ciała, urządza sobie długą, niepojętą zabawę…

…Miłosierna ziemia przyjmie go w swe objęcia, nie pytając o nic, cóż to dla niej za różnica, kim był: człowiekiem pobożnym czy grzesznikiem, strażnikiem więziennym, chrześcijaninem czy izraelitą, mędrcem czy człowiekiem wyzutym z rozumu…

….Niech się modli do Kazimierza, niech się modli do Jahwe – czy to ważne do kogo, nieszczęść na świecie jest mnóstwo, a bogów można policzyć na palcach...

…Oszukany przez Boga wierny i tak przyjdzie do rabina, ale obrażony klient nie przyjdzie po raz drugi do tego samego krawca, choćby ten obiecywał mu złote góry…

…Jedną cechę Boga reb Gedali cenił ponad wszystko – jego umiejętność słuchania, nieprzerywania nikomu. Możesz mówić przez cały dzień, miesiąc, rok – nikt ci nie przerwie, nikt nie odpowie żadnym głupstwem. Wszechwładnemu nigdy nie sprzykrzy się słuchanie…

…A sen bez snów to tyle samo co wyrąbana leśna gęstwina – ani świergotu ptaków, ani porykiwania zwierzyny…

…Jeden strzał oddany przez Żyda może się zmienić w dwa pogromy…

…- Nie było ani jednego pogromu (w historii Litwy). Ani jednego! – gorąco dowodził burmistrz Tarajła , jakby tego żałował…

…Nienawidziła Polaków, którzy ją odepchnęli, Żydów, którzy jej nie przyjęli na łono żydostwa, Litwinów, którzy nie byli chętni do udzielania jałmużny i Rosjan przejeżdżających obok w powozach i wolantach…

…Nieszczęście Żydów polega na tym, że główną ich bronią są nie pięści, lecz łzy, łza jest dobra na cmentarzu i w świątyni, ale nie na polu walki…

…W popiele szaleństwa raz po raz zaczynały się jarzyć palące węgiełki smutku i mądrości…

…Utrata rozumu nie tyle go poniżała - wprost przeciwnie: wynosiła i wywyższała ponad szarzyznę otaczającej rzeczywistości, ponad wszystkich żywych i martwych, który byli odpychający w swojej identyczności…

...Tylko nieszczęścia sprawiają, że jesteśmy ludźmi. Szczęście demoralizuje...

…Kimże są synowie i córki? Pożyczonymi przedmiotami. Syna na jakiś czas pożyczasz od tej która zostanie jego żoną, a córkę od tego, który zostanie jej mężem…

…Przecież szczęście to nic innego jak możność umierania wcześniej od tych, których się kocha...

…Zamknęła oczy i ślepota na krótką chwilę uczyniła ją szczęśliwą…

…Siedzieli przy nakrytym białym obrusem stole, jak jedna rodzina, i nie było wśród nich ani sprawiedliwych, ani grzesznych, ani czerwonych, ani białych, ani Żydów, ani chrześcijan, dlatego że nikt pośród nich nie był szczęśliwy…

…Ten, kto odwraca swoje oblicze od śmierci, ten po to, aby żyć, może się wyrzec własnej matki….

Ta przepięknie smutna książka to rzecz dla antysemitów wszelkiej maści – chciałem już napisać, ale….

Ale po pierwsze: tacy jak oni nie czytają takich książek. A po drugie: dawno wyzbyłem się naiwnych złudzeń nie tylko co do tego, że czytanie może człowieka uczynić lepszym, ale także i tego, że ludzie czytają po to, aby się czegoś dowiedzieć – o świecie, o Innych, a...