- Nikt nie ma prawa osądzać członków Sonderkommando (czyli tych Żydów, którzy obsługiwali komory gazowe i krematoria),ani ten, kto ma za sobą doświadczenie obozowe, ani tym bardziej ten, kto go nie ma - pisze tu Primo Levi, jeden z najsłynniejszych „ocaleńców” i według mnie autor najgłębszych wspomnień-analiz tego, co tam się działo (nie gorszy od Tadeusza Borowskiego).

Ze wszystkich czterech książek Leviego akurat ta wydaje mi się najmniej nowatorska, ale sporo wątków jest bardzo istotnych – w tym właśnie sprawa Sonderkommandos. Autor przypomina, że ci, którzy dostawali propozycję wejścia do nich, mieli przed sobą diabelską alternatywę: natychmiastowa zgoda albo równie natychmiastowa śmierć (podaje przykład grupy Żydów z Korfu, która latem 1944 odmówiła i natychmiast została zagazowana). A to zasadniczo różna sytuacja niż z samymi mordercami.

Gdy Niemiec odmawiał udziału w mordach (nawet esesman) dowództwo pochylało się nad nim, był odsyłany do innych, mniej morderczych zadań. Owszem, mógł być pozbawiany awansu, może jakaś tam kara dyscyplinarna, w najgorszym przypadku skierowanie na front. Ale nie śmierć….

To mi przypomina główną tezę najbardziej przerażających – a zarazem: najprawdziwszych – relacji z Holokaustu: Caleka Perechedonika, policjanta z getta w Otwocku. - Co pchało ludzi do takiej służby? – pyta. I odpowiada: ludzka, tak bardzo ludzka chęć pożycia choć o chwile dłużej niż inni, ginący na naszych oczach. Straszna czasami wola życia sprawia, że większość takiego właśnie wyboru dokona…. Wiedzieli o tym dobrze ówcześni Niemcy, równie dobrzy psychologowie, jak i masowi mordercy…

Na argument: „ja to bym nigdy się na to zdecydował” Levi z morderczą logiką odpowiada: „nigdy nie jesteśmy przecież na czyimś miejscu…”. Próby przewidzenia czyjegoś – a jeszcze bardziej własnego - zachowania w skrajnej sytuacji zawsze są chybione. Dlatego Levi wstrzymuje się nawet od oceny najsłynniejszego w całej ówczesnej społeczności żydowskiej „kolaboranta” Chaima Rumkowskiego, przełożonego getta łódzkiego, który wydał Niemcom wszystkie tamtejsze dzieci na śmierć…. „Może w Rumkowskim przeglądamy się my wszyscy” – pisze Levi….

Dobrze się zatem stało, że Levi nie dożył chwili, gdy premier mojego kraju zaliczył Żydów (nie tylko zresztą z Sonderkommandos, ale i np. z Judenratów) do grona „sprawców Holokaustu” – według słynnej triady autorstwa największego badacza tego zjawiska prof. Raula Hilberga: sprawcy, ofiary, świadkowie (perpetrators, victims, bystanders)… Ale pana premiera broni poniekąd ignorancja w tej sprawie, choć podobno jest z wykształcenia historykiem. A z zawodu kim..?

- Nikt nie ma prawa osądzać członków Sonderkommando (czyli tych Żydów, którzy obsługiwali komory gazowe i krematoria),ani ten, kto ma za sobą doświadczenie obozowe, ani tym bardziej ten, kto go nie ma - pisze tu Primo Levi, jeden z najsłynniejszych „ocaleńców” i według mnie autor najgłębszych wspomnień-analiz tego, co tam się działo (nie gorszy od Tadeusza...

To nie jest książka typu wspomnienia ocalałego świadka. Autor oczywiście był nim, ale zamiast snucia biegu wydarzeń, próbuje filozoficznie zarysować kształt obozów. Zastanawia nad moralnością, odgarnia prawdę ze stereotypów. W ostatnim rozdziale przedstawia jak odbierają ten temat Niemcy.

To nie jest książka typu wspomnienia ocalałego świadka. Autor oczywiście był nim, ale zamiast snucia biegu wydarzeń, próbuje filozoficznie zarysować kształt obozów. Zastanawia nad moralnością, odgarnia prawdę ze stereotypów. W ostatnim rozdziale przedstawia jak odbierają ten temat Niemcy.