W starym surrealistycznym filmie pt. „Pies andaluzyjski” pojawia się pamiętna scena: kobiece oko zostaje przecięte brzytwą, a obraz ten miesza się z wizją chmury wrzynającej się w nocny księżyc. Zestawienie tych dwóch odsłon do dziś wydaje się szokujące, zaskakująco aktualne, a odwołuje się do poszukiwania znaczeń i sensów ukrytych przed ludzkimi zmysłami.

W jednym z opowiadań pierwszego tomu „Tego, co najlepsze” Harlan Ellison przywołuje film Luisa Buñuela i Salvadora Dalego. Owo skojarzenie okazuje się nad wyraz trafne, gdyż wyobraźnia mistrza science fiction pozostaje nieokiełznana. Jest niczym dziki zwierz – jego ukąszenia przeraźliwie i mocno bolą. Jednocześnie czujemy, że autor pozostaje wierny swojej dewizie: „jedynym tematem, o jakim warto pisać, są ludzie”. Ellison to pisarz zaangażowany, a główne założenie jego fantastyki brzmi: poprzez wstrząs objawić nam prawdę o człowieku i kondycji społeczeństwa. Jest on stuprocentowym, oddanym swojej misji wojownikiem, a my otrzymujemy to, co w jego dorobku najlepsze.

Drugi tom antologii ma bardzo podobną do pierwszej części budowę. Podzielony został na rozdziały, porządkujące twórczość amerykańskiego pisarza. Pierwszy z nich zawiera zbiór jego doświadczeń z krainy amerykańskiego snu – Hollywood. Dowodzą one, podobnie jak duża część twórczości mistrza science fiction, jak bystrym i przenikliwym obserwatorem społecznym jest słynny autor. Pokazują również, jak wiele czerpie Ellison z własnych doświadczeń i przeżyć. Jeszcze wyraźniejsza dominacja wspomnień będzie widoczna w rozdziale „Cienie przeszłości”, gdzie Harlan powraca myślami do krainy swego, niekoniecznie idyllicznego, dzieciństwa.

Pisarz jawi się przede wszystkim jako jednostka niepokorna, zaciekle walcząca o prawdy, w które wierzy – bez względu na to, czy jest to bój ze znienawidzonym rasizmem, nieuzasadnioną przemocą w filmie, ingerowaniem w jego artykuły czy publikacją niepożądanych reklam na okładkach. Nic dziwnego, że Ellison uchodził w swoim środowisku za jednostkę trudną i nieprzejednaną. Tym bardziej że nie schlebiał w swych felietonach ani wydawcom, ani fanom zakłócającym spokój autora.

Pokazanie przekroju twórczości amerykańskiego pisarza wiąże się oczywiście z różnym poziomem zamieszczonych opowiadań. Zdarzają się wśród nich historie nieco słabsze, bardziej sztampowe (jak „Żołnierz”), lecz w dalszym ciągu inspirujące. Są także istne perełki, klasyki science fiction – elektryzujące i wzbudzające ogromne emocje.

Ellison w niezwykle przejmujący sposób mówi o samotności człowieka – różnych jej wymiarach w obliczu niemożności porozumienia się z drugim człowiekiem, nieuchronności śmierci, bezdusznego systemu, milczenia Boga. Tym cenniejsze i bardziej wzruszające okazują się momenty, kiedy osamotnienie jednostki zostaje przełamane. Wystarczy prosty gest u kresu życia, dotyk ciepłej ludzkiej ręki, by odejście w nicość stało się mniej bolesne („Paladyn zgubionej godziny”). Dla młodego chłopca, wychowanego w okrutnym świecie, najlepszym nauczycielem miłości będzie jego wierny towarzysz pies („Chłopiec i jego pies”). Nie są to jednak ckliwe, banalne historie.

Ellison to pisarz obdarzony niezwykłym poczuciem humoru. Najlepszym tego dowodem pozostaje opowiadanie „»Kajaj się, Arlekinie« – powiedział Tiktak”, w którym buntownik (nieco) mimo woli próbuje walczyć z okrutnym systemem, rządzonym przez uosobienie morderczej punktualności – tytułowego Tiktaka. Dużo tu świadomych nawiązań do Orwella, całość okazuje się jednak o wiele lżejsza, zawiera też nikły promyk nadziei.

Wyobraźnia mistrza science fiction chadza własnymi ścieżkami, a najlepszym tego dowodem jest odważne i zaskakujące opowiadanie „Ptak śmierci”. Ellison swobodnie sięga po motywy biblijne, wykorzystując je oraz interpretując w oryginalny, przewrotny nieco sposób. Krajobraz opowieści, jaki w ten sposób uzyskuje, przypomina wyobrażenia surrealistycznych malarzy. Z pozoru niespójne, mocno zaskakujące, lecz niedające się zapomnieć wizje. Taka jest interpretacja biblijnej przypowieści o grzechu pierworodnym wpleciona w postapokaliptyczną opowieść o końcu ludzkości.

Najbardziej zadziwiającą umiejętnością Ellisona jest balansowanie na granicy obrzydliwości, czegoś, co określilibyśmy mianem dobrego smaku. W jego ponurych wizjach, w obrazach miasta molocha – siedliska zła, pożerającego swoich mieszkańców – często dochodzi do aktów niezrozumiałej przemocy. Pisarz okazuje się jednak niezwykle zręcznym akrobatą słowa i umiejętnie broni się przed upadkiem. Podobnej ekwilibrystyki wymagają także z pozoru chaotyczne historie, w których wielokrotnie zmienia się podmiot snujący opowieść („Żywy i zdrowy w samotnej podróży”) bądź które bliskie są narkotycznym omamom („Śliczna Maggie Dolarooka”, „W mysim cyrku”). Tutaj również Ellison udowadnia, że jest niezrównanym erudytą, a jego dzieła są wyjątkowo przemyślane i dopracowane.

Dla rodzimego odbiorcy niezwykle ciekawe okażą się zapewne polskie akcenty rozproszone po różnych opowiadaniach i felietonach. Bohaterem jednej krótkiej historii jest bydgoszczanin, inna bohaterka może poszczycić się polskimi korzeniami. Ellison odwołuje się także do myśli Stanisława Jerzego Leca: „Żaden pyłek lawiny nie poczuwa się do winy”. Z kolei miłośników science fiction na pewno zadowolą anegdotki z życia takich sław, jak Bradbury czy Asimov.

Drugi tom „Tego, co najlepsze” to jeszcze mocniejsze niż pierwsza część uderzenie – pełne perełek, jakie bez trudu zadowolą zarówno fanów science fiction, jak i tych jeszcze nieprzekonanych do fantastyki.

Ewa Szymczak