Nie myślałam, że ktoś może zmusić mnie do pocięcia pachnącej jeszcze nowością, pięknie wydanej książki. Potraktować nożyczkami idealnie równe strony – toż to świętokradztwo. A jednak Ałbenie Grabowskiej się udało. W swojej najnowszej powieści „Ostatnia chowa klucz" zarzuciła przynętę tak kuszącą i rozbudziła moją ciekawość do tego stopnia, że chęć poznania odpowiedzi na dręczące pytania okazała się silniejsza niż obawa, że za sprofanowanie egzemplarza książki zostanę – całkiem słusznie zresztą – potępiona na wieki. Zrobiłam to. Drżącymi rękami przecięłam ostatnie dwie strony.

Ale może po kolei.

Niewielkie, podwarszawskie miasteczko, w którym każdy zna każdego i które spokojne i niewinne pozostaje tylko z pozoru. Właśnie w takim dusznym klimacie autorka osadza akcję swojej historii. Wykorzystuje gęstą, małomiasteczkową atmosferę do cna, do ostatniej kropli, do uzyskania prawdziwej esencji, w której skąpać można opisywane wydarzenia, nadając im jeszcze bardziej niepokojący wymiar. Bo niepokój narasta w czytelniku już od pierwszych stron.

Cztery nastolatki zakradają się po zmroku na nieużywany strych, gdzie jedna z nich przejść ma inicjację pozwalającą na dołączenie do zamkniętego klubu. Nie wszystkie dziewczęta popierają poniżające rytuały przejścia, których stają się częścią, ale jednocześnie brak im odwagi, by przeciwstawić się bogatszej, bardziej popularnej i dominującej charakterem koleżance-prowodyrce. Inicjacja dokonuje się. Nowa w grupie Julia bez słowa sprzeciwu znosi kolejne punkty programu, oficjalnie wkupując się w łaski klubu. Jednak po zakończeniu spotkania nie wraca do domu, a wkrótce całe miasteczko huczy od wieści o jej porwaniu.

W początkowej części „Ostatnia chowa klucz" akcja rusza do przodu niczym długo wstrzymywany koń wyścigowy. Po jakimś czasie autorka nieco stabilizuje tempo, daje czas na oddech, by na ostatniej prostej znów puścić historię galopem, za którym nie nadążamy przewracać stron. Przez cały bieg przeprowadza nas szesnastoletnia narratorka, Marzena, biorąca udział w uroczystości inicjacji Julii tego feralnego, poniedziałkowego wieczoru, od czasu którego nic już nie było takie samo. Jej kreacji nie brakuje autentyczności. Czuć przez papier, że irracjonalność niektórych decyzji czy naiwność wybranych zachowań Marzeny nie bierze się z przypadku; że Ałbena Grabowska po prostu doskonale pamięta, co najczęściej siedzi w głowie, gdy ma się naście lat. Rozterki wieku dojrzewania wtopione zostały w mroczne, kryminalne, miejscami nawet psychopatyczne, tło. Mimo mocnego kontrastu, nie zaburzają odbioru historii ani nie odstają stylistycznie od całości, ponieważ autorka odziera je z jakiegokolwiek przesłodzenia i idealizacji. Jest szorstko, z naturalistycznym rysem: rodzice niekoniecznie są wyrozumiali i wspierający, pierwsze miłości nie zawsze prowadzą do spełnionych związków, a klasowe relacje bardzo rzadko uznać można za przyjaźnie na zabój. Częściej do czynienia mamy z obojętnością, toksycznymi wpływami i budowaniem znajomości na egoistycznych, powierzchownych pobudkach.

Marzena, nie ograniczając się do szkolnych kręgów, wprowadza nas również w swoje środowisko sąsiedzkie. I tutaj roztacza się przed nami prawdziwa galeria osobliwości. Świętszy Paweł, Mimoza czy Nosiciele – to tylko niektóre z wymownych przydomków, którymi główna bohaterka obdarza swoich sąsiadów. Za drzwiami niemal każdego mieszkania w bloku kryje się jeżąca włos na głowie historia; niemal każda regularnie mijana na osiedlu postać odznacza się osobliwymi nawykami czy podejrzanym hobby. Przy takim zagęszczeniu dziwności na metr kwadratowy realizm wzięty zostaje oczywiście w zawieszenie, ale za jego cenę czytelnik otrzymuje atmosferę ciągłego niepokoju i groteskowy sznyt. Po zniknięciu Julii w miasteczku mnożą się wzajemne podejrzenia, tym ciekawsze właśnie, że w kontekście popełnionego przestępstwa zaczynamy dostrzegać w dziwactwach sąsiadów drugie dno.

W gromadzeniu wskazówek i prowadzeniu własnego śledztwa nie jesteśmy ograniczeni jednak perspektywą głównej narratorki. Na początku każdego rozdziału autorka organizuje czytelnikowi krótkie, intymne spotkanie ze sprawcą. Psychopata na moment dostaje głos, z obnażającym wyznaniem wchodzi na sekundę w światło reflektora, po czym ponownie usuwa się w cień. Końcówka rozdziału należy natomiast do osoby z bliskiego środowiska winnego. Kobiety, która zna jego drugą, mroczną naturę, nie godzi się na nią i rozpaczliwie usiłuje przełamać swoją bezradność. Enigmatyczne monologi nie zdradzają tożsamości żadnego z nich. Tajemnica – w moim przypadku – pozostała tajemnicą do ostatniej strony. A mogłaby pozostać nią jeszcze dłużej.

Jak to? W tym punkcie nadchodzi czas na kompozycyjną klamrę i powrót do wspomnianego na początku niechlubnego aktu przecinania zadrukowanego powieścią papieru. Zakończenie książki i tym samym rozwikłanie głównej zagadki „Ostatnia chowa klucz" zostało przed czytelnikiem sprytnie ukryte. Zabezpieczone przed ciekawskim wzrokiem i zamknięte na „kłódkę", której nie rozbroimy bez użycia nożyczek. Książka pozostawia nam wolność wyboru – poznać finał zaplanowany przez panią Grabowską czy zostać przy własnej wersji wydarzeń; zwieńczyć historię konkretnym wyjaśnieniem czy zdecydować się na zakończenie otwarte.

Przynajmniej w teorii. Bo w moim przypadku palące pragnienie odpowiedzi uczyniło tę wolność wyboru jedynie wolnością iluzoryczną. Upewniwszy się, że nikt nie widzi, brutalnie przedarłam się przez zabezpieczenie natychmiast po oderwaniu wzroku od ostatniego dostępnego akapitu. (Tych, co oparli się pokusie, będę musiała chyba poprosić kiedyś o szkolenie z silnej woli). Gdy na biurko spadł skrawek papieru, który jeszcze przed chwilą był częścią książki, serce – przyznaję – zabolało. Ale szybko zostało mi to wynagrodzone. A jeśli nie opłakuję błędnej decyzji i "zniszczonej" książki, jeśli twierdzę nawet, że było warto, to chyba żadnej dodatkowej rekomendacji już tutaj nie potrzeba.

Karolina Drabik