„Długi Mars” to trzecia odsłona cyklu science fiction, który wspólnie tworzą Stephen Baxter, uznany brytyjski autor tego gatunku, i Terry Pratchett, znany głównie z fantastycznych humoresek z cyklu „Świat Dysku”.

Przypomnę pokrótce założenia cyklu. W 2015 roku ktoś publikuje w Internecie plany krokera, prostego urządzenia, które zasila… ziemniak. Każdy może je zbudować z części dostępnych w każdym sklepie dla majsterkowiczów. Okazuje się, że za jego pomocą można przenieść się do światów równoległych. Ich istnienie przewiduje teoretycznie mechanika kwantowa. Otóż każda nasza decyzja powoduje teoretycznie powstanie dwóch alternatywnych wszechświatów. W jednym piszę właśnie recenzję dla lubimyczytać.pl, w innym obudziłem się rano jako wzięty chirurg i przystąpiłem do trudnej operacji. U Pratchetta i Baxtera kroker przenosi właśnie między tymi światami. Tyle, że ludzie istnieją tylko na jednym, Ziemi Podstawowej. Na innych ludzkość znajduje czyste środowisko, dziwne zwierzęta i warunki tym bardziej różniące się od znanych z naszej Ziemi, im dalej. Zaczyna się wielka kolonizacja Długiej Ziemi.

Uwaga, dalszy ciąg tekstu zawiera spojlery pierwszych dwóch tomów.

W trzecim tomie spotykamy się ze świetnie znanymi bohaterami z dwóch pierwszych części. Na Ziemi Podstawowej panuje chaos po katastrofalnym wybuchu wulkanu Yellowstone. Joshua Valiente porzucił rodzinę i wspólnie ze sztuczną inteligencją Lobsangiem i byłym pastorem Nelsonem Azikiwe zaangażuje się w sprawę nowej rasy ludzkiej, która przewyższa intelektualnie homo sapiens tak, jak my przewyższaliśmy neandertalczyków. Kapitan Maggie Kauffman z Marynarki USA obejmuje dowództwo nad wyprawą, która ma dotrzeć 250 mln światów od Podstawowej, dalej niż ktokolwiek inny w historii. Tymczasem do Sally Linsay odzywa się dawno zaginiony ojciec, twórca pierwszego krokera, który proponuje jej wyprawę przez Długiego Marsa. Jednak cel jego poszukiwań zaskoczy pozostałych uczestników podróży.

Od początku pomysł na serię opierał się na nieszablonowej wizji przedstawianego świata. Przy tym wizji, przy całej jej fantastyczności, bardzo przemyślanej i spójnej, w którą całkiem łatwo czytelnikowi uwierzyć. Jednak autorzy muszą się liczyć z wygaśnięciem uroku nowości i pewnym znużeniem czytelników. Wydaje mi się, że obaj pisarze mieli to od początku na uwadze i przygotowali się znakomicie.

W pierwszym tomie atrakcją była sama Długa Ziemia i idea przeskakiwania między światami. W drugim tomie - opowieść o pionierach ruszających na światy wykroczne niczym XIX-wieczni pionierzy w USA. Jednak podczas lektury obu części Długa Ziemia mogła opatrzyć się czytelnikowi. Dlatego autorzy wyciągają asa z rękawa.

Pierwszym jest nowa rasa ludzi. Zjawisko niepokojące, bo ci nadludzie dominują nad homo sapiens w ogromnym stopniu, czują się wyraźnie odrębnym gatunkiem i gardzą zwykłymi ludźmi. To nowe wcielenie klasycznego motywu science fiction – obcej rasy, która nad nami dominuje. Tylko tym razem nie są to kosmici. Jak ich traktować? Jak ludzi czy jak zwierzęta? Potencjalną szansę czy zagrożenie? Przypomina to trochę dylematy związane z mutantami w „X-Menach”. Tam mutanci są dość pozytywną siłą, ale co, jeśli istniałaby tylko frakcja Magneto?

Drugi nowy wątek to eksploracja Długiego Marsa, najbliższej nam planety, która okazuje się dużo bardziej związana z Ziemią niż sądziliśmy. Autorzy biorą tu na warsztat najnowsze odkrycia marsjańskich łazików i budują na ich podstawie teorię. Podróżnicy wędrujący przez Długiego Marsa na pokładzie specjalnie przystosowanych do marsjańskiej atmosfery szybowców co jakiś czas napotykają kwitnące oazy życia. Skąd się wzięło to życie i czy miało czas, by rozwinąć inteligencję?

Kiedy dwóch autorów pisze książkę, czytelnicy często zastanawiają się, na ile każdy z nich przyczynił się do powstania ostatecznego dzieła. Widziałem już różne spekulacje na temat tego, ile Pratchett zarobił na firmowaniu swoim nazwiskiem książki Baxtera. Faktycznie, science fiction to domena Baxtera, ale osoby głoszące takie poglądy chyba dość słabo znają twórczość Pratchetta. Autor „Świata Dysku” napisał również kilka powieści znacznie poważniejszych, a i pod humorystyczną warstwą Ankh-Morpork kryją się głębokie i często gorzkie przemyślenia na temat ludzkości i cywilizacji.

Nie inaczej jest tutaj. Długa Ziemia to pewna idea, którą autorzy wykorzystują, by zastanawiać się nad człowiekiem, jego reakcją na nieznane i zachowaniem w sytuacji zagrożenia. Jak głęboko w nas sięga cywilizacja? Rękę Pratchetta widać też w niektórych pomysłach: inteligentne kraby to idea wprost ze Świata Dysku, podobnie jak postać siostry Agnes, katolickiej zakonnicy przywołanej z martwych, by mogła być sumieniem sztucznej inteligencji Lobsanga.

„Długi Mars” to trzeci tom udanego cyklu i choć zapewne zawiedzie osoby oczekujące na kolejny tom Świata Dysku, to jednak warto go polecić wszystkim, nawet tym, którym z Pratchettem na co dzień nie po drodze.

Krzysztof Krzemień