Powieści Jane Austen należą do klasycznych utworów literatury światowej. Największą popularność wśród czytelników oraz najwidoczniejszy wpływ na inne dzieła zdobyła „Duma i uprzedzenie” – moim zdaniem z punktu widzenia stylu wcale nie najwspanialszy z utworów pisarki, choć na pewno jeden z najbardziej optymistycznych. Mimo iż mogę wskazać cechy tej powieści, które stały się później wyznacznikiem dobrze napisanej powieści społeczno-obyczajowej czy romansu i wymienić kilka utworów nią zainspirowanych przyznaję, że do niedawna nie zdawałam sobie sprawy, że istnieje cały dział książek czerpiących z wątków biograficznych Austen oraz jej niemal wszystkich powieści. W istocie można by nimi bez problemu zapełnić nie tylko kilka półek, ale i cały regał, a nawet kilka: znajdziemy tam zarówno powieści obyczajowe, biograficzne, dla młodzieży czy horrory, jak i poradniki, biografie, wybrane listy pisarki czy powieści epistolarne lub stylizowane na pamiętniki Jane Austen, ale także kalendarze czy czyste dzienniki z zamieszczonymi cytatami z książek autorki. Jeśli dodać do tego ekranizacje powieści (wierne oryginałom oraz przeniesione we współczesne realia), gadżety czy festiwal Jane Austen - doroczny zjazd miłośników pisarki, odzianych w ubrania stylizowane na stroje z epoki, odbywający się w Bath (którego to miasta pisarka, nota bene, nienawidziła) to otrzymujemy całą prężną dziedzinę przemysłu. Dla jasności skoncentrujemy się tu tylko na powieściach obyczajowych - najbardziej znane kontynuacje to trzynaście powieści, z których w Polsce ukazały się: „Zarozumiałość” Julii Barrett, „Pemberley” (1993) oraz „Niedobrana para” (1994) Emmy Tennant oraz „Emancypacja Mary Bennett” (2009) Colleen McCullough. Rekordzistką w tworzeniu książek inspirowanych powieścią Jane Austen pozostaje bez wątpienia Abigail Reynolds – autorka siedmiu wariacji na temat „Dumy i uprzedzenia”, rozgrywających się w czasach angielskiej regencji. Cały ten potok powieściowy możemy podzielić na kilka grup: kontynuacje (wątek postaci głównych lub drugoplanowych), powieści, których akcja rozgrywa się przed okresem opisanym w oryginale oraz książki obejmujące ten sam czas akcji, ale przedstawionej z punktu widzenia innego bohatera (pana Darcy’ego, jednej z młodszych sióstr Bennett itd.), utwory, których akcja rozgrywa się współcześnie i znać w fabule nawiązania do „Dumy i uprzedzenia”, a bohaterki przeżywają podobne perturbacje uczuciowe, jak Elizabeth Bennett. Nie brak także pomysłów nowatorskich i żenujących: do tych pierwszych wypada zaliczyć nowelę graficzną, do drugich – zawstydzająco słaby i pasożytujący na oryginalnym tekście Austen horror „Duma i uprzedzenie i zombi”.

W tym gąszczu nawiązań i rozwiązań fabularnych znalazły się książki dobre, przeciętne, bulwersujące i po prostu słabe. Najbardziej jednak zadziwiającą i świetnie napisaną okaże się zapewne być dla wielu (także dla piszącej te słowa) dzieło Jo Baker, którego nowatorski koncept zasadza się na przedstawieniu wydarzeń opisanych przez Austen oczyma tych, którzy byli bardzo blisko, choć niewidoczni i pomijani – służby państwa Bennetów. To dzięki nim – gospodyni, jej mężowi kamerdynerowi, dwóm pokojówkom i lokajowi – mamy możliwość przekonać ile ciężkiej pracy kilku osób kosztowało lekkie życie panien Bennet i ich rodziców. Książka, świetnie napisana i pełna sugestywnych opisów nie tylko ciężkiej, fizycznej pracy, ale i spychanych gdzieś na później emocji i uczuć, absorbuje czytelnika tak, że ledwie zauważa rozgrywające się gdzieś tam w tle milowe wydarzenia w życiu panienek Jane i Elizabeth i ich rodziny. Autorka opisała każdy szczegół codziennej pracy domowej z pietyzmem i uwagą, dzięki czemu nie tylko poznajemy fizjologiczny wymiar egzystencji ludzi lepiej urodzonych, ale też przestajemy żałować „biednych” dziewcząt z niewielkim posagiem. Oto bowiem pisarka roztacza przed nami obraz życia służby wypełnionego niemal w całości pracą aż do śmierci - przez wszystkie dni w roku, od bladego świtu do późnego wieczora - w porównaniu z którym życie kobiety niezamożnej, wydanej za starego wdowca czy uciążliwego wikarego albo spędzone w oszczędnej samotności wydaje się być raczej odpoczynkiem.

W powieści otrzymujemy także szerszą perspektywę spojrzenia na epokę – akcja rozgrywa się nie tylko w Longbourn, Meryton, Londynie czy w Kencie, ale narrator zabiera nas w podróż po targanej konfliktami zbrojnymi Europie. Poznajemy dzięki temu kolejny aspekt życia ludzi bez tytułów – tułaczkę, biedę, szukanie jakiegokolwiek zajęcia. Poza ciężką pracą fizyczną (jeśli ją mieli) ich codziennością był głód i śmierć. Ich życie, nierozerwalnie związane z naturą, wydawało się nie mieć żadnej wartości, oczywiście z punktu widzenia ich pracodawców i ludzi wyżej urodzonych, ponieważ było zastępowalne – innym służącym, innym żołnierzem. Służący rekrutowali się bowiem z rodzin, które wcześniej były na służbie, miejscowej ludności, spośród nieślubnych dzieci panów, oddanych i wychowanych na wsi oraz sierot przygarniętych z przytułku – a w żadnej z tych grup nie brakowało chętnych do pracy. Szersze spojrzenie obejmuje także skrzętnie przemilczane w eleganckich powieściach Austen wstydliwe tajemnice – całej rodziny, pana Benneta, który nie jest postacią tak jednoznaczną, jak by się mogło wydawać, czy wreszcie samych służących. Ciekawym zabiegiem jest uczynienie z Wickhama łącznika między dwiema sferami – starając się przypodobać jednej i drugiej jednocześnie obiema pogardza, a w zamian każda z nich go w ostateczności odrzuca, uznając nie tylko za łajdaka, ale też za kogoś obcego, nie swojego.

Interesujące jest także obserwowanie rozmaitych postaw gospodarzy wobec służących: własnych i cudzych: od całkowitego ignorowania i traktowania jak sprzęty domowe (pan Darcy), lekceważenia praw i ich osobistego życia (pułkownik Forster), przez próby pochlebstwa czy przekupstwa (Wickham) a także uciążliwą sympatię, która przysparza dodatkowej pracy (Lydia), po życzliwość (Jane, Elizabeth) a nawet zażyłość i traktowanie służącej jak powiernicy i pocieszycielki (pani Bennet). Na ironię zakrawa też fakt, że czasem służących – wciąż zapracowanych i z deficytem czasu wolnego nawet dla siebie – zatrzymywano na krótką pogawędkę czy po poradę. Jest to tym zabawniejsze, że pytania stawiane w takich sytuacjach – o potrzebie wydania obiadu, przyjeździe gości, podróży itp. – z góry wykluczały szczerą odpowiedź. Pytający oczekiwał najczęściej potwierdzenia słuszności swego pomysłu czy zamiaru, co dla służby równało się dodatkowej ciężkiej pracy. Na tym większe uznanie zasługuje zatem ich takt, uprzejmość i wyczucie w udzielanych odpowiedziach – co nie zawsze można było powiedzieć o ich państwu, którym służyli.

Na koniec jeszcze ostrzeżenie – jeśli bezkrytycznie kochacie całą rodzinę Bennetów i nie chcecie tego zmieniać - rozważnie decydujcie się na lekturę tej książki. Ta doskonale napisana powieść może bowiem uszczknąć spory fragment waszej sympatii do prawie każdej postaci „Dumy i uprzedzenia”. Jednak jeśli fascynuje was Anglia w czasach regencji i lubicie znać detale dotyczące prawdziwego życia, także te widziane od kuchni – to trafiliście właśnie na idealną powieść. Interesującej lektury!

Jowita Marzec