Miłosierdzie to ciężki orzech do zgryzienia. Nie jest łatwo je uzyskać, jeszcze trudniej samemu wyłuskać i oddać w ręce innych. Upływające dekady poszerzają wciąż margines zrozumienia i tolerancji na błędy, różnice i niemoralność (którego pojęcie stale ewoluuje), nadal jednak jest to tylko margines - coś pobocznego, na co nie warto czasem zwracać uwagi. Jednak na tym wąskim polu oddzielonym od reszty cienką pionową linią znajduje się nie tylko miłosierdzie, ale także wyrozumiałość na to wszystko, czego nauczyliśmy się wstydzić.

Tristan Sadler przekonał się o gorzkim smaku wielu imponderabiliów, które w jego młodzieńczych wizjach jawiły się jako słodkie i przez to tym bardziej upragnione. Samotny, wyruszył tam, gdzie mógł się na coś przydać, gdzie przeszłość nie miała mieć żadnego znaczenia, a śmierć - wydawała się tylko powtarzanym w kółko pojęciem. Sadler wyruszył na wojnę mając 17 lat i doświadczenia dużo starszego człowieka. I, jak większość młodych mężczyzn, nie mógł doczekać się zakończenia szkolenia i prawdziwej walki. On i jego koledzy szybko zdali sobie jednak sprawę, że życie nie przypomina powieści, w której główny bohater (za którego oczywiście każdy z nich miał siebie) nie ma prawa umrzeć. Powoli zaczęła dochodzić do nich także świadomość tego, że wśród przeciwników, których mieli nienawidzić i niszczyć, są podobni do nich młodzi mężczyźni, których jedyną winą jest to, że urodzili się po przeciwnej stronie barykady.

Jednak pierwsze spotkanie Tristana z czytelnikiem odbywa się, kiedy ten zaopatrzony jest w potężny bagaż doświadczeń, tajemnicę ciążącą mu nieprzyjemnie na piersi i pakiet listów, który obiecał zwrócić siostrze swojego przyjaciela. Wojna się skończyła, nasz bohater przeżył i ma jeszcze tylko jedno zadanie do wykonania, które łączyć go będzie z czasem spędzonym na polu walki. Czytając „Spóźnione wyznania” trudno uwierzyć, że Sadler ma jedynie 21 lat. Znamy mężczyzn w tym wieku. W większej mierze są to jeszcze chłopcy umieszczeni w dojrzałych już ciałach. Tristan jawi nam się natomiast jako staruszek, wyniszczony i przygarbiony, choć jego powłoka zewnętrzna pozwala wierzyć, że jest dużo młodszy.

Tristan Sadler spotyka się więc z Marian Bancroft, której brat nie dożył końca wojny. Ich spotkanie będziemy obserwować naprzemiennie z obrazami wyłaniającymi się ze wspomnień bohatera, który opowiada kobiecie o swojej przyjaźni z Willem Bancroftem i jego ostatnich dniach. Nie jest to opowieść łatwa ani dla słuchacza, ani dla narratora. Marian straciła przecież ukochanego brata, a Tristan przyjaciela, który był jego ostoją, jedyną osobą, z którą mógł porozmawiać o zakazanym i fatalnym uczuciu, które zrodziło się jeszcze podczas szkolenia - a więc w czasie, kiedy nie powinny mieć miejsca żadne miłostki i zauroczenia. Sadler jest jednak podatny na czułe słowa, przychylne spojrzenia i przelotny dotyk. I choć tłum brudnych, przepoconych chłopaków, a także czujne oko sierżanta Claytona nie nastrajają romantycznie, to jakimś cudem Tristanowi udaje się odnaleźć uczucie, które pryska w przeddzień zakończenia szkolenia. Chłopak pozostaje więc ponownie odrzucony, a rzucony w wir walki, spoglądając na ciała kolejnych zabitych modli się, by nie był to Will - wtedy straciłby chyba już wszystko.

John Boyne mnie zaskoczył. Podjął się bowiem kilku trudnych tematów, które nie miały prawa zmieścić się w tej niezbyt długiej powieści. A jednak udało mu się, przy czym „Spóźnione wyznania” wcale nie wydają się przepełnione, upchnięte czy zaniedbane. Poza trudnym spotkaniem z siostrą nieżyjącego przyjaciela, poza odrzuconym uczuciem zostaje także bardzo zgrabnie nakreślony wątek różnych postaw wobec wojny. Moralnych rozterek i trudnych do rozpatrzenia dylematów, które nierozwiązane potrafią doprowadzić do najgłębszej rozpaczy. „Spóźnione wyznania” to również kilka bardzo ciekawych portretów psychologicznych, z których najbardziej chyba zapadł mi w pamięć obraz hipokryty, któremu sama nie wiem - współczuć, czy nim wzgardzić.

„The Absolutist” - tak brzmi oryginalny tytuł powieści. I szczerze ubolewam nad zmianą przez polskiego wydawcę tytułu na „Spóźnione wyznania”. Nie dlatego, że nie pasuje bądź cokolwiek zdradza, tylko ze względu na bezzasadność tej decyzji. Absolutysta to człowiek całkowicie odmawiający służby wojskowej. Mówię: całkowicie, ponieważ jest jeszcze inne określenie na podobną postawę: 'obdżektor'. Jednak 'obdżektor' odmawia jedynie działań dotyczących użycia broni i siły przeciwko wrogom. Zajmuje się natomiast innymi działaniami w pobliżu pola walki, jak na przykład doglądanie rannych czy znoszenie do obozu ciał zmarłych. Absolutysta natomiast odmawia absolutnie każdego działania uzasadniającego jego pobyt na wojnie. Nie tylko więc składa broń, ale staje się bezczynny również w każdym innym aspekcie toczonych bitew. Ze „Spóźnionych wyznań” płynie jednak nauka, że absolutysta nie musi czekać na wybuch wojny, aby odciąć się zupełnie od wszelkich działań. Pozostaje jednak pytanie czy faktycznie jest on tchórzem, czy właśnie przewrotnie - bohaterem? A może i jedno i drugie, w zależności od sytuacji, w jakiej zostanie postawiony?

„Spóźnione wyznania” to niezaprzeczalnie kawał dobrej lektury. Spodoba się na pewno komuś, kto preferuje proste, niezbyt długie zdania, oszczędność opisów i skupienie się na tym, co najbardziej istotne. Taki jest bowiem styl Boyne’a, który już raz zachwycił świat opowieścią o pewnym chłopcu i mam wrażenie, że może udać mu się to po raz kolejny. Tym razem chłopiec jest co prawda dużo starszy, ale podobnie jak Bruno zdaje się na początku nie rozumieć dziejących się wokół niego rzeczy. Autor „Chłopca w pasiastej piżamie” nie boi się poruszać trudnych tematów - co do tego nie ma wątpliwości. Odmienne, od powszechnie przyjętej normy, postawy nawet dziś wzbudzają niesmak, kontrowersje i wielogodzinne dyskusje. Nie te poglądy, nie ta rasa, nie to pochodzenie, nie ta orientacja, nie ta partia, nie to wyznanie...

Otwórz „Spóźnione wyznania” aby przekonać się, który z podopiecznych sierżanta Claytona okazał się obdżektorem, a który absolutystą. Sprawdź, kto kogo zdradził, a kto kim wzgardził. Przekonaj się, że nawet w przerwach podczas wojskowego szkolenia można znaleźć lukę, przez którą przedrze się niespodziewane uczucie. Poznaj Tristana Sadlera, Willa i Marian Bancroftów, a także Sylvię Carter, bo może się okazać, że w każdym z nich, a także w Tobie, Drogi Czytelniku siedzi ukryty absolutysta, kto wie w jakiej dziedzinie życia, który po prostu chciałby złożyć broń i odmówić współudziału, rozłożyć ręce i powiedzieć - nie chcę mieć z tym nic wspólnego. Kim wtedy będziesz? Tchórzem? Szaleńcem? Innym? Na pewno samotnikiem, podobnym do tego z „Polowania na wielbłąda”:

W moim domu mieszka ktoś
Niepotrzebny nikomu
Gdzieś z daleka, nie wiem skąd
Inność rodzi złość

(...)

Ucieka tam, gdzie to nieważne
Jakiego koloru są nasze twarze
Gdzie możesz kochać kogo zechcesz
Jak mocno chcesz

Ucieka tam, gdzie nikt nie pyta
O to skąd jesteś, jak się nazywasz
Gdzie każdy z nas może poczuć się taki sam*

* Myslovitz: „Polowanie na wielbłąda”.

Sylwia Sekret