Muszę przyznać, że książka ta wzbudziła we mnie dość ambiwalentne uczucia. Z jednej strony ogrom pracy, który włożył w jej napisanie autor, budzi niekłamany podziw i szacunek. Tym bardziej, że to, co dostał do rąk polski czytelnik, to zaledwie streszczenie 12-tomowego oryginału. Ale z drugiej strony - zbyt wiele elementów budzi tu irytację, nie pozwalając w pełni cieszyć się z lektury.

Pomijam już fakt, że wiele z przeprowadzonych przez autora analiz i postawionych tez jest już najzwyczajniej nieaktualna - w końcu przez cały czas trzeba mieć świadomość, kiedy to dzieło powstało i zostawić sobie mały margines na tzw. błędy i wypaczenia. Ale jednak mocno uderza to, że tak naprawdę wszystkie zacytowane przez Frazera przykłady poszczególnych zachowań, rytuałów i obrzędów, są przez niego wyszperane z innych książek. Nie ma tu ani jednego przykładu, który powstałby na podstawie własnych obserwacji, własnych doświadczeń. Cała fascynująca, jak by nie patrzeć, podróż przez święte gaje prehistorii i krwawe rytuały starożytnych, powstała w zaciszu zapełnionego książkami gabinetu. Stąd pewnie brak życia, uporczywa papierowość przedstawionych dywagacji, poczucie wtórności tych relacji.

Dodatkowo denerwującym jest również to, że autor rzadko kiedy podaje jakieś konkretne daty czy przynajmniej przybliżony czas wydarzeń, które przywołuje. Powstają wówczas tak kuriozalne zestawienia przykładowych zachowań społecznych, jak rytuały ze starożytnej Grecji, podane tuż obok obyczajów z Anglii XVII wiecznej. Zastanawiająca jest również wiarygodność niektórych przywoływanych źródeł, brak jest bowiem odwołań do konkretnych tytułów, z których autor czerpał swoje informacje. Choć domyślam się, że brak takich przypisów mógł wynikać z chęci jak największego zminimalizowania dzieła, które mimo tych zabiegów i tak zajęło ponad 500 stron...

Irytujące są powtórzenia, a także maniera pisania o wszystkich cywilizacjach, innych niż współczesna autorowi, jako o prymitywnych, dzikich. Stawiać starożytnego Greka na równi z Indianinem z amazońskiej puszczy? Trochę to chyba jednak przegięcie... Ale tu też trzeba pamiętać o realiach, w jakich ten szkocki antropolog żył i pracował.

Ostatnia rzecz, której autorowi nie mogę wybaczyć, to świadome zaniechanie, aby w poszczególnych rozdziałach posłużyć się również przykładami z religii chrześcijańskiej. W końcu wiele elementów wierzeń oraz rytuałów, które badacz przypisał "dzikim", odnaleźć można również w "cywilizacyjnie wyższym" chrześcijaństwie. Przykładem niech będzie chociażby element "przenoszenia zła" (czyż nie nasuwa się tu kwestia złożenia grzechów świata na Chrystusa i poświęcenie go w ofierze?), teoria przeistoczenia, zabijanie boga, by mógł się na nowo odrodzić itd. Nie wiem, jaki był powód takiego jawnego zaniechania, ale szkoda, że tego zabrakło. Taka niekonsekwencja podważa naukową wartość całego dzieła. W końcu antropologia to nauka o ciągłości kultury i religii, a nie ograniczanie się do prehistorii, oddzielanie kreską tego, co pierwotne, niższe, od tego, co współczesne, lepsze...

Mimo tych wszystkich zgrzytów, nie dziwię się, że jest to dzieło kultowe i absolutnie obowiązkowe dla każdego, kto interesuje się historią człowieka. Odkrycie barwnego świata obrzędów, próba dotarcia do znaczenia zachowań tradycyjnych, rytuałów, które wykonywane są nadal, a zupełnie zgubiły swoje pierwotne znaczenie. Ogromna inspiracja dla badacza zwyczajów i obrzędów religijnych. A także dla każdego, kto w naszych racjonalnym świecie, rządzonym przez technologię, chciałby odnaleźć odrobinę dawnej magii...

Muszę przyznać, że książka ta wzbudziła we mnie dość ambiwalentne uczucia. Z jednej strony ogrom pracy, który włożył w jej napisanie autor, budzi niekłamany podziw i szacunek. Tym bardziej, że to, co dostał do rąk polski czytelnik, to zaledwie streszczenie 12-tomowego oryginału. Ale z drugiej strony - zbyt wiele elementów budzi tu irytację, nie pozwalając w pełni cieszyć...