Listy oraz dzienniki i pamiętniki to najlepsze, a często jedyne formy pisarskie pozwalające nam poznać prawdziwe oblicze autora. Listy do przyjaciół i rodziny są z reguły szczere, bez przesadnej stylizacji. Autor jawi nam się takim, jakim go znano, nierzadko zupełnie inny, niż wydawałby się z lektury jego literackich dzieł. W wypadku listów Franza Kafki myślę, że ta rozbieżność nie istnieje: Kafka prywatnie pozostaje tym samym człowiekiem, co Kafka autor „Procesu”.

Zbiór listów Kafki nie zawiera tych pisanych do najważniejszych kobiet w życiu Franza – do Mileny Jesenskiej czy Felicji Bauer, które są już czytelnikom znane. Tym szczególniejsze są „Listy do rodziny, przyjaciół i wydawców”, że zawierają niepublikowane nigdy wcześniej w Polsce zapisku autora „Zamku”. Najczęstsza, najdłuższa i najbardziej szczera jest korespondencja do przyjaciela, Maksa Boda oraz do siostry, Ottli Kafki, późniejszej Ottli David. Są to osoby najbliższe, służące mu zawsze pomocą. Wielokrotnie o ową pomoc Franz się do nich zwraca, szczególnie do Ottli w sprawie wstawiennictwa w pracy w związku z prośbami o płatne urlopy w czasie jego licznych chorób. Niemniej ciekawe są listy do dawnych znajomych, szkolnych kolegów czy przyjaciółek. Ta korespondencja dopełnia biografię Kafki.

Franz Kafka poprzez swoje listy jawi się nam jako osoba dla wszystkich miła i życzliwa. Z każdym dzieli się szczerością, dobrym słowem. Z każdym, jak twierdzi, chce w liście dzielić się sercem. Z grubsza jednak Franz Kafka jest osobą bardzo samotną. Jest nieśmiały, niepewny siebie, a codzienna rzeczywistość często brutalnie rozwiewa jego plany i marzenia. Franz już w pierwszych listach pisze przyjacielowi o swoim życiu: Moje życie jest teraz całkiem chaotyczne. Mam wprawdzie posadę z drobnymi osiemdziesięcioma koronami dochodu i nie zamierzonymi ośmioma-dziewięcioma godzinami pracy, godziny poza biurem pożeram jednak jak dziki zwierz. Ponieważ dotąd nie przyzwyczaiłem się do skurczenia mego dnia do sześciu godzin i poza tym uczę się jeszcze włoskiego, a wieczory tych pięknych dni chcę spędzać na wolnym powietrzu, przychodzę z natłoku wolnych godzin mniej wypoczęty. Podobne problemy są nam bardzo dobrze znane. Natłok zajęć, wielość rzeczy, które chcielibyśmy robić w czasie wolnym i wiele godzin nudzącej nas, zarobkowej pracy. Jednak sam Kafka twierdził, że pisarz powinien mieć zwyczajne zajęcie, zwyczajną pracę. Być może jako odskocznię, być może jako stabilność finansową i pewność, które to Kafka, nawet mimo publikacji nigdy nie posiadał, co do swoich dzieł. Pomimo tego jednak, gdy zdrowie Franza nie pozwala mu na pracę, wcale za nią nie tęskni.

Samotność i brak wiary w siebie, to dwie główne cechy, które nadają korespondencji Kafki melancholijny wymiar. W liście z 11 września 1922 roku Franz pisze do Maksa Broda: W zasadzie samotność to przecież mój jedyny cel, moja największa pokusa, moja możliwość i zakładając, że w ogóle można mówić, jakobym "urządził" swoje życie, to przecież zawsze chodziło o to, żeby samotność dobrze się w nim czuła. A mimo to czuję strach przed tym, co tak kocham. Z jednej strony Kafka lubi samotność. Kiedy przez dłuższy czas do kogoś nie pisze, nie ma ku temu jakieś szczególnej wymówki czy przyczyny. Samotność jednak sprawia, że sam pogrąża się w swoich smutkach i wynika z tego owa druga cecha, czyli brak wiary w siebie, brak wiary w swoje pisarstwo, a przede wszystkim brak poczucia spełnienia. Zauważamy, że Kafka wielokrotnie musiał myśleć o samobójstwie. Raz pisze o nim otwarcie do Maksa Broda w liście z 20 listopada 1917 roku, a innym razem podaje nawet powody: (…)w mieście, w rodzinie, w zawodzie, w towarzystwie, w związku miłosnym (wstaw go jeśli chcesz na pierwsze miejsce), w istniejącej bądź dążącej do zaistnienia wspólnocie narodowej, w tym wszystkim się nie sprawdziłem, i to w taki sposób, jak - tu wyraźnie to zaobserwowałem - nikomu wokół mnie się nie zdarzyło. Po przeczytaniu tych zapisków, zupełnie inaczej możemy rozumie słowa kończące „Proces”: Było tak, jak gdyby wstyd miał go przeżyć.

Niejednokrotnie słyszałam opowieść o tym, jak Maks Brod uratował powieści Kafki i po śmierci przyjaciela pokazał je światu, a nie spalił, jak życzył sobie tego Franz. Dopiero po lekturze „Listów” rozumiem, że jego życzenie było zupełnie bezpodstawne i złamanie słowa lub niewypełnienie ostatniej woli nie czyni z niego złego przyjaciela (co czasem różnie interpretowałam). Opowiadania Kafki były za jego życia wydawane, co jednak również dla niego samego nie stawało się potwierdzeniem ich wartości. Podejrzewam, że nawet gdyby jego książki znajdywały się na listach bestsellerów, Kafka miałby podobne odczucia. Nie była to bowiem kwestia przychylnych bądź nieprzychylnych recenzji czy krytyki, ale jego wewnętrznego poczucia niepewności. Najlepiej to można zaobserwować czytając listy Kafki do wydawców. Jest to korespondencja bardzo grzeczna, niekiedy wręcz podległa, gdzie wielokrotnie Kafka ostrożnie dodaje jakieś swoje prośby, sugestie czy poprawki, nie chcąc robić jakiegokolwiek kłopotu, najwyraźniej jedynie wdzięczny za publikację w ogóle.

Franz Kafka zmarł 3 czerwca 1924 roku w sanatorium w Kierling. W przeddzień śmierci napisał swój ostatni list, skierowany był on do rodziców. Wielokrotnie możemy śledzić wśród korespondencji z owego zbioru, szczególnie z listów do Ottli, że stosunek Franza do rodziców, głównie do ojca, był dość trudny. Przeważały kłótnie i nieporozumienia. Ostatni list jest w pewnym sensie błogim pojednaniem i odpowiedzią na zapewne troskliwy list od Julie i Hermanna Kafków. W liście Franz próbuje uspokoić swoich rodziców i odsunąć potrzebę długiego wyjazdu w celu odwiedzenia go w Kierling. Nie wierzcie w to, że moglibyście moje tutejsze leczenie poprawić albo wzbogaci”. A o samym swoim stanie zdrowia pisze: (…) dopiero teraz wydobywam się z tych wszystkich niedomagań dzięki niemożliwej do wyobrażenia sobie z oddali pomocy Dory i Roberta (kim byłbym bez nich!). Przeszkody istnieją też teraz, i tak na przykład jeszcze nie całkiem pokonany nieżyt jelit z ostatnich dni. Ale później dodaje: Wszystko ma się ku lepszemu, ostatnio pewien profesor stwierdził istotną poprawę krtani. Czy rzeczywiście szło wszystko ku lepszemu, czy było to jedynie wyznanie dla uspokojenia rodziców? List na pewno ich nie uspokoił – prawdopodobnie dotarł później, niż wiadomość o śmierci syna…

Dla tych, którzy czytali już inne listy Kafki – wydane listy do Felicji i Mileny, „Listy do rodziny, przyjaciół i wydawców” nie będą stanowić zaskoczenia. Ale te osoby tym bardziej będą wiedziały o ich szczególnej wartości. Franz Kafka pisał naprawdę ładne listy, długie, szczere, pełne pięknych porównań i językowych perełek. Przeciętnie z co drugiego można by wypisywać cytaty do późniejszego się nimi posługiwania czy czerpania inspiracji. Nie tylko jest to lektura ukazująca nam dopełniające biografię oblicze autora „Procesu”, ale przede wszystkim wspaniale napisana korespondencja, którą z zaciekawieniem się czyta.

Monika Samitowska-Adamczyk