Talent zapisany w genach i wykształceniu

Słynni bracia, Arkadij i Borys, urodzili się w inteligenckiej rodzinie żydowskiego pochodzenia. Strugaccy już od czasów najwcześniejszej młodości zaczytywali się w przygodowych książkach Juliusza Verne’a, jak również opowieściach detektywistycznych Artura Conan-Doyle’a. Dzieje Guliwera, Don Kichota i barona Munchhausena stały się kolejnymi rozdziałami w ich literackich doświadczeniach. Fabularne wzorce czerpali również z prozy Herberta Wellsa, ale także Aleksieja Tołstoja i Nikołaja Gogola. Panoramiczny obraz świata stał się znakiem rozpoznawczym twórczości Strugackich.

Okoliczności powstania pierwszej wspólnej powieści braci, czyli „W krainie purpurowych obłoków”, wiążą się z zakładem. Wśród znajomych miłośników literatury wywiązała się dyskusja, której końcowym efektem było wyzwanie rzucone Strugackim. Dyskutanci zasugerowali, że krytykować potrafi każdy, natomiast nie wszyscy potrafią pisać. Starszy Arkadij (1925-1991) i młodszy Borys (1933-2012) postanowili udowodnić, że ich talent jest zapisany w genach – młodzieńcze doświadczenia i fascynacje postanowili przekuć na materię literacką. A wszystko to działo się mniej więcej w połowie lat 50. XX wieku.

Od tej pory, spośród ich kilkudziesięciu powieści, w Polsce ukazały się m.in.: „Piknik na skraju drogi”, „Poniedziałek zaczyna się w sobotę”, „Fale tłumią wiatr”, „Ślimak na zboczu”, „Żuk w mrowisku”, „Miliard lat przed końcem świata”, „Hotel pod Poległym Alpinistą”. W każdej z nich można znaleźć elementy, które odnoszą się do pytań związanych z psychologią, jak i socjologią. Filozoficzne rozważania, ubrane w konwencję fantastyki naukowej, nie mogą pozostawiać obojętnym.

Pytania o duszę, naturę i rozum człowieka – filozofia mistrzów fantastyki

Strugaccy, mimo że ich młodość została naznaczona przez wojnę, zyskali wykształcenie i wiedzę, dzięki której mogli – przy pomocy narzędzi literackich – badać kosmiczne obszary naszego uniwersum. Arkadij skończył Aktiubińską Szkołę Artyleryjską, a następnie japonistykę, natomiast Borys mógł pochwalić się dyplomem z nauk przyrodniczych – studia z zakresu astronomii pozwoliły podjąć mu pracę w obserwatorium. W swojej twórczości obaj bracia starali się zresztą operować wiedzą, która pozwoliła przewidywać kierunki cywilizacyjnej ewolucji.

Na pracy literackiej skoncentrowali się zresztą już stosunkowo wcześnie, w końcu lat 50., natomiast uznanie wśród krytyków i czytelników zdobyli dopiero na przełomie lat 70. i 80. Wielokrotnie cenzurowani, byli autorami kilkudziesięciu powieści i opowiadań, w których krytykowali radziecką rzeczywistość – świat polityki i panujących relacji społecznych. W swojej twórczości dotykali zagadnień, które od wieków nurtowały ludzkość – Strugaccy pisali o roli człowieka w społeczeństwie, o tym, skąd się bierze zło i dobro, o mechanizmach władzy i jednostkach sprzeciwiających się totalitaryzmom.

Post-apokalipsa w nowatorskim wydaniu – obcy są wśród nas

W jaki sposób określić istotę naszego człowieczeństwa? Czy bagaż życiowych doświadczeń zawsze warunkuje nasze wybory? Co stanie się w sytuacji, gdy w naszą codzienność zaczną ingerować siły nie z tego świata – przedstawiciele obcej cywilizacji? Bracia Strugaccy starali się w swoich tekstach podnosić tematy wiążące się z rozwojem technologii, skomplikowanymi zasadami, które rządzą społeczeństwami, nadając opowieści niezwykłą, mistyczną wręcz wymową. Tak jest właśnie w bodaj ich najsłynniejszej powieści, czyli „Pikniku na skraju drogi”.

W książce z 1972 roku ukazano Ziemię po wylądowaniu przybyszy z kosmosu. Nie wiadomo jednak, kim byli obcy, jaki był cel ich krótkotrwałej wizyty, a także czy kiedykolwiek powrócą. Istotne jest natomiast to, że pozostawili po sobie artefakty w tak zwanych Strefach Lądowania. Niezwykłe dziedzictwo zachowane w postaci tajemniczych przedmiotów jest badane przez naukowców. I choć oficjalnie Strefy są niedostępne dla ludzi spoza Międzynarodowego Instytutu Cywilizacji Pozaziemskich, to istnieją sposoby, aby zdobyć nielegalne surowce. Zajmują się tym stalkerzy. Samotni poszukiwacze, spośród których lepiej poznajemy Reda „Rudego” Shoeharta, głównego bohatera powieści.

Działanie strefy wpływało na mutacje potomstwa stalkerów – genotyp następnych pokoleń zmieniał się w niezrozumiały sposób. Bo trudno jednoznacznie zrozumieć kontakt z obcą cywilizacją. Trzeba podkreślić, że „Piknik na skraju drogi” jest wyjątkowym tekstem również ze względu na naukowo-mistyczną wymowę, w której irracjonalne przeczucia łączą się z empirycznym doświadczeniem. Bodaj najsłynniejsza z książek Strugackich stała się zresztą podstawą kultowego filmu „Stalker” Andrieja Tarkowskiego. Rosyjski reżyser, jeden z najwybitniejszych twórców kinematografii XX wieku, przetworzył motywy zawarte w tekstach Strugackich. Co więcej, „Piknik…” zestawia się czasami z „Solaris” Stanisława Lema – nasz wybitny rodak był zresztą wielkim fanem twórczości radzieckich pisarzy.

Stanisław Lem, bracia Strugaccy – wielcy patroni fantastyki

I to właśnie Stanisław Lem był w pewnym sensie patronem, jak również ambasadorem twórczości Strugackich w naszym kraju. Dość powiedzieć, że już w latach 70. nasz ceniony pisarz sygnował swoim nazwiskiem serię książek „Stanisław Lem poleca”, w którym redaktorzy krakowskiego Wydawnictwa Literackiego publikowali tytuły rekomendowane przez mistrza fantastyki. I choć w serii ukazały się tylko cztery książki, to znalazło się w tym zbiorze miejsce na niezapomniany „Piknik na skraju drogi” Strugackich z ilustracjami Jerzego Skarżyńskiego. Pozostałymi bohaterami serii byli: Stefan Grabiński i „Niesamowite opowieści”, Philip K. Dick z „Ubikiem”, a także Motague Rhode James, autor „Opowieści starego antykwariusza”.

W swojej twórczości Lem akcentował zresztą motywy podobne do tych, które można znaleźć na kartach dzieł Strugackich – ludzka natura, określenie miejsca człowieka w całej złożoności Wszechświata, a ponadto możliwość porozumienia się istot inteligentnych czy rozwój nauki i techniki. Stanisław Lem po przeczytaniu „Piknika na skraju drogi” przyznał zresztą, że to on powinien napisać tę powieść. Klasycy literatury rosyjskiej wywarli znaczący wpływ na rozwój gatunku, jak i kulturowy obraz świata. We współczesnej popkulturze znajdziemy zresztą dziesiątki odwołań i cytatów do wizji braci Strugackich.

Świat w cieniu S.T.A.L.K.E.R.A. – dziedzictwo Strugackich

Bo nie tylko Stanisław Lem i Andriej Tarkowski cenili literacką materię, którą pozostawili radzieccy twórcy. Powieść „Piknik na skraju drogi” stała się bowiem również inspiracją dla realizacji serii gier z uniwersum „S.T.A.L.K.E.R.”, która została zapoczątkowana grą „S.T.A.L.K.E.R.: Cień Czarnobyla” wydaną w 2007 roku. Co ciekawe, po katastrofie elektrowni jądrowej w Czarnobylu osoby, które próbowały plądrować okolice czarnobylskiej elektrowni, określane były także mianem stalkerów.

Dziedzictwo Strugackich jest rozwijane również przez współczesnych twórców. Wszak w bestsellerowej powieści Dmitrija Głuchowskiego „Metro 2033” również pojawiają się stalkerzy – moskiewski autor przyznawał zresztą w wywiadach, że to powieść braci stała się dla niego źródłem niewyczerpalnej inspiracji. Ale świat post-apokalipsy, w konwencji zaproponowanej przez Głuchowskiego, rozwijany jest przez innych artystów, na przykład w wydawanej serii Fabryczna Zona, którą znamy najlepiej za sprawą książek Michała Gołkowskiego, twórcę „Ołowianego świtu”. W uniwersum znajdziemy również historie spisane piórem Sławomira Nieściura („Wedle zasług”), Krzysztofa Haladyna („Na skraju strefy”) czy Joanny Kanickiej („Bagno szaleńców”).

Strugaccy to wybitni intelektualiści, krytycy systemu komunistycznego, myśliciele, którzy w swojej literaturze prognozowali przyszłość. Arkadij i Borys Strugaccy, rosyjscy bracia, nieodżałowani mistrzowie fantastyki naukowej… Niedawna premiera zbioru „Piknik na skraju i inne utwory” to dobra okazja, żeby przyjrzeć się (nie)znanym klasykom science-fiction.