Wielbiciele powieści osadzonych w realiach starożytnego Rzymu jeszcze nigdy nie mieli tak dużego wyboru. Spora w tym zasługa wydawnictwa Rebis, które prezentuje kolejne tytuły takich pisarzy jak Steven Saylor, Robert Fabbri, John Stack czy Harry Sidebottom. Ostatnio dołączył do nich Douglas Jackson, wcześniej znany jako autor powieści "Kaligula" i "Klaudiusz". Obydwie te pozycje są godne polecenia, chociaż rozmachem, sugestywnością, wiernością historycznym faktom i walorami literackimi nie dorównują "Waleriuszowi. Nieustraszonemu trybunowi", jak na razie najlepszej powieści szkockiego pisarza.

Czas i miejsce akcji są arcyciekawe: Rzymska Brytania, lata 59-61. Upłynęło kilkanaście lat od podboju wyspy przez legiony Klaudiusza. Wrzenie wśród brytańskich plemion marasta. Dawni wojownicy stali sie nędzarzami. Rozczarowani są nawet zromanizowani Brytowie, którzy wybrali taktyczny sojusz zamiast beznadziejnego oporu. Sytuację starają się wykorzystać druidzi, prześladowani przez rzymskich najeźdźców. Do wybuchu dochodzi po śmierci króla Icenów Prasutagusa. Ten rzymski sojusznik nie mając męskiego potomka zapisał swoje królestwo Rzymowi i córkom. Liczył, że w ten sposób zapewni bezpieczeństwo swojej rodzinie. I zapewne tak by się stało, gdyby nie prokurator Brytanii Katus Decjan. Kierowany chciwością i głupotą, potraktował rodzinę i spadek iceńskiego króla jak łup wojenny. Wdowa po zmarłym królu Budika (pisownia przyjęta przez tłumaczkę) została wychłostana, a jej córki zgwałcone, co stało się pochodnią rzuconą na beczkę prochu.

Tak wygląda historyczne tło, na którym Jackson opowiada perypetie tytułowego trybuna Waleriusza. Ten młodzieniec nie jest typowym arystokratą, traktującym epizod legionowy jedynie jako szczebel kariery. Gajusz Waleriusz Werrens to urodzony żołnierz i dowódca, a przy tym człowiek honoru. Silny fizycznie i psychicznie, odważny, zdeterminowany. Tylko ktoś taki może przeżyć wszystkie ciężkie próby, jakim zostaje poddany. Waleriusz jest bowiem jednym z 200 legionistów, jacy zostali skierowany do Camulodunum (w powieści – Kolonia) na początku powstania i bohatersko bronili się w świątyni Klaudiusza. Sugestywność tej nierównej walki, szczegółowo opisanej w powieści, jest niezwykła, zupełnie jakby była to realacja naocznego świadka.

Wcześniej jednak Waleriusz nawiązuje romans z Maeve, córką miejscowego notabla. Obawiałem się trochę tego wątku, gdyż pisarze najlepiej nawet opisujący bojowe formacje legionów nie zawsze równie dobrze radzą sobie z warstwą obyczajową. Tymczasem Jackson opisuje romans Waleriusza bez sentymentów, a także, można powiedzieć, bez taryfy ulgowej, adekwatnie do czasu i miejsca akcji. Warto podkreślić, że Maevis należy do kilku postaci reprezentujących Brytów, które są opisane przez autora wnikliwie i obiektywnie. Poznajemy również brytańskie zwyczaje i punkt widzenia miejscowych na Rzymian i własną sytuację. Szkocki pisarz czuje sie zapewne duchowym spadkobiercą i jednych, i drugich. Dlatego w tej powieści nie ma mowy o uproszeniach i czarno – białym dzieleniu racji walczących stron.

Autorzy powieści historyczych, opisujący dobrze znane fakty, mają utrudnione zadanie. Trudniej im czytelnika zaskoczyć, trudniej budować napięcie. Jeżeli jednak przenosi nas w czasie pisarz tej klasy co Douglas Jackson, wiedza czytelnika zostaje niejako "zawieszona". Wtedy wbrew niej wierzymy, że odsiecz uratuje bohaterskich obrońców świątyni Klaudiusza i że spotkamy sie jeszcze z dzielnym Waleriuszem. Dobrze, że chociaż to drugie sie spełni (drugi tom cyklu nosi tytuł "Waleriusz. Sprawa Piotra").

Bogusław Karpowicz