Był rok 1940, kiedy „Kallokaina” ukazała się po raz pierwszy i od tamtej pory uznawana jest za jedną z najważniejszych książek mówiących o totalitaryzmie. Porównywana do dzieł George’a Orwella czy Aldousa Huxleya, w Polsce ukazuje się dopiero teraz, po tylu latach od premiery, za sprawą wydawnictwa Driada, i jest jednym z najbardziej przeze mnie oczekiwanych tytułów ostatnich miesięcy. Czytałam ją z ogromną przyjemnością, nie tylko ze względu na osobiste zainteresowania, lecz także na to, że „Kallokaina” jest uważana w wielu krajach za klasykę literatury.

Karin Boye w latach 30. przebywała w hitlerowskich Niemczech oraz w stalinowskiej Rosji, miała więc możliwość przyglądać się ustrojowi totalitarnemu w najgorszym wydaniu, kiedy obywatel nie ma żadnych szans w starciu z władzą. Wynikiem tych podróży była właśnie „Kallokaina” – ostatnie dzieło Boye. Kilka miesięcy po wydaniu książki autorka odebrała sobie bowiem życie.

Akcja rozgrywa się w Chemiomieście numer 4 w państwie militarnym, w którym wszyscy obywatele są współżołnierzemi, poza swoimi codziennymi obowiązkami pełniącymi służbę wojskową i nadzorującymi innych obywateli, również pełniących taką służbę. Główny bohater i jednocześnie narrator, Leo Kall, na co dzień zatrudniony jest w Eksperymentalnym Laboratorium Chemiomiasta nr 4 i prowadzi badania nad uzyskaniem substancji, która wymuszałaby bezwzględne wyjawianie najskrytszych myśli. Jego badania są na etapie końcowym i w chwili, gdy go poznajemy, rozpoczyna testy na ludziach. Testy takie są nie tylko dopuszczalne, lecz także wykorzystywane przez każdego naukowca na co dzień.

W państwie tym funkcjonuje Ochotnicza Służba Ofiarna, która dysponuje ogromną liczbą ludzi dobrowolnie poddających się eksperymentom naukowym. Są to często eksperymenty bolesne i wywołujące nieodwracalne skutki uboczne, raniące ciała tych ludzi i okaleczające ich. Kiedy człowiek rozpoczyna służbę w tej jednostce, robi to w wyniku własnego wyboru, choć dokonywanego nie bez manipulacji ze strony władzy. Propaganda jest bowiem tak silna, że służba ta wydaje się ludziom jednoznaczna z bohaterstwem. To przecież dzięki ich poświęceniu innym będzie żyło się lepiej. Po pierwszych eksperymentach spustoszenie w ich organizmach jest jednak na tyle duże, że zmiana profesji nie wchodzi już w grę. Nie nadają się fizycznie do żadnej innej pracy, więc muszą poddawać się eksperymentom, nawet gdy nie chcą już brać w nich udziału. Taką wizję kreśli Karin Boye, a nasz bohater nie dostrzega niczego złego w prowadzonych doświadczeniach na dostarczanych do jego laboratorium ludziach.

Powstaje kallokaina, serum prawdy, substancja pozwalająca na śledzenie nie tylko czynów obywateli, lecz także ich myśli, i to tych, których nikomu dobrowolnie by nie wyjawili. Można zatem odtąd sądzić za zbrodnie dokonywane w myślach, za bycie choćby skrycie nieprzychylnym władzy, nawet jeśli ta nieprzychylność nie pociągnęła za sobą żadnych czynów. Już samo myślenie może więc uczynić człowieka wrogiem władzy i nie będą odtąd potrzebne żadne dowody, bo każdy do swoich myśli za sprawą kallokainy będzie przyznawał się sam.

Autorka zadaje pytanie o znaczenie słowa „człowiek”. Czy bycie człowiekiem to tylko sprawa biologii, tak jak bycie małpą czy tygrysem? Czy może bycie człowiekiem to jednak coś więcej? Jakie są granice człowieczeństwa? Czy bezwzględna samokontrola, wyzbycie się emocji, unikanie relacji z innymi nie pozbawia ludzi tego niezbędnego elementu, bez którego nie można być w pełni człowiekiem?

Być może temat ten wydaje się już nieaktualny, ja jednak uważam, że „Kallokainę” wciąż można traktować jako przestrogę. Polecam tę książkę zwłaszcza fanom „Roku 1984” George’a Orwella, który w ostatnich latach znów zyskał duże zainteresowanie czytelników.

Izabela Straszewska

_____

* Cytat z książki.