Związane z naturą, zebrane w jednym tomie, kolejne wspaniałe opowiadania Kornela Filipowicza ukazują jego ekologiczny stosunek do przyrody - zanim stało się to normą (choć niestety nie przez wszystkich w tym kraju przyswojoną). Kolejne potwierdzenie, jak wybitnym "nieznanym pisarzem" był, a i wciąż jest.

Imć jegomość Pasek w swych wiekopomnych pamiętnikach opisuje, jak to podczas jarmarcznego pokazu okrucieństw Tatarów, szlachta zaczęła szyć z łuków do komediantów odtwarzających role bisurmanów. Przywołuję tę mało w sumie śmieszną krotochwilę po to, by odnieść się do licznych komentarzy piętnujących Filipowicza za rzekome okrucieństwo wobec zwierząt. A wydawałoby się, że tyle było mówione: nie utożsamiać narratora z autorem…

Przede wszystkim: gdzie tu w ogóle jest jakakolwiek pochwała okrucieństwa? Ach, już rozumiem: taki zarzut w ogóle by nie padł, gdyby np. we wstrząsającym - a będącym oczywistym potępieniem bestialstwa ludzi wobec zwierzęcia - opowiadaniu „Zabić jelenia”, co rusz byłyby zwroty typu: ”biedne stworzenie”, „ależ musiał cierpieć”, „co za bestie z tych ludzi”, „jak tak można?” (BTW: Także księdza niewiele obchodzi, co się dzieje na łące za kościołem – bo „skoro zwierzę nie ma duszy”….).

Krytykowane przeze mnie oceny to trochę – toutees proportions gardees – coś takiego, gdyby opowiadania Tadeusza Borowskiego o Auschwitz (najważniejsze chyba teksty literatury obozowej świata) uznać za pochwałę masowych mordów. No bo skoro jest tam tak potworne zdanie: „Między jednym a drugim kornerem za moimi plecami zagazowano trzy tysiące ludzi”….

Ale dość już o tym: takie czasy, że nie wszyscy potrafią zdekodować tekst kultury, zanurzeni w kulturze dosłowności i wymogu natychmiastowego komentowania wszystkiego - bez chwili na refleksję, a i ogólnego kontekstu wielu mocno braknie. Oto możliwe skutki siedzenia non stop na - przez samego diabła chyba tak nazwanych - mediach społecznościowych, gdzie wpis wyprzedza myśl, wskutek czego ścieki wybijają non stop.

A zatem, tak: w wielu opowiadaniach Filipowicz nie ukrywa faktu, że spotykamy się z bezbrzeżną, albo i gorszą, bo z nudów czy bezmyślności wynikającą, pogardą, nienawiścią i okrucieństwem ludzi wobec „braci mniejszych”. Ale -litości! - narrator tego bynajmniej nie afirmuje, ot cała różnica. Zresztą nie tylko nie afirmuje, idzie o wiele dalej.
I tak w opowiadaniach „Trzej panowie” czy „Pies wdowy Wurm” (to chyba najpiękniejsze z tomu), mamy do czynienia z bezbrzeżną empatią, co tam: szaloną miłością do zwierząt, także w tym w najtrudniejszym okresie ich życia. Bo gdy odchodzą, dla ich ludzi „świat jest znów pusty”.

„Może to nie Bóg, ale człowiek w swej grzesznej pysze i megalomanii, nie chcąc się bratać ze zwierzętami, odmówił im prawa posiadania duszy?” – pyta wdowa Wurm, która zamówiła mszę w „intencji Feliksa” („Nabraliśmy Panie Boże tego poczciwego biurokratę odprawiającego mszę, ale ty Panie Boże, przecież wiesz, o co chodzi”). I naprawdę nie ma znaczenia fakt, że jej pies ”dawał jej uczucia, których Pani Wurm znikąd nie miała, i odbierał je od swojej pani”. A były nimi: „uczucie niekłamane, radość prawdziwa, szczęście absolutne”. Ostatnie zaś zdanie brzmi:” I Pani Wurm zostawia swoje trochę już nieruchawe i ociężałe ciało w fotelu, a sama lekka, powiewna jak batystowa chustka, którą ma na szyi, nie czując żadnych dolegliwości, ciężaru, zmęczenia, zadyszki – podąża za Feliksem”. Czy napisałby to wróg zwierząt?

W okupacyjnym opowiadaniu „Kali” narrator prosi swego psa, by nie rzucał się, ani nawet nie szczekał, na niemieckie patrole – co ten uwielbia. Tłumaczy mu, że każdy Niemiec w każdej chwili może go zastrzelić na miejscu – „po prostu jak psa – przyjdzie mu to z taką samą łatwością, jak strzelanie do ludzi ”…. „Niestety nie miał na obronę swej nienawiści nic więcej prócz zębów”.

Jest tu też realistycznie niewesoła, acz wspaniała elegia dla najmądrzejszego kota świata (jakby wszystkie nie były mądre!) Murdera, który „jest częścią całego świata (a może i wszechświata), tylko bardziej zagęszczoną, samoistną i ogromnie samodzielną”. Nie ma tu bezpośredniego potępienia pewnego chłopca z wiatrówką, ale stosunek don narratora jest mniej więcej taki jak do Niemców. „Najlepiej na świecie ma twój kot – nie przypadkiem pisała do Autora Szymborska, a potem już tylko „Kot w pustym mieszkaniu”…

„Jeśli mam jakieś troski, to tylko te, aby to, o czym myślę, jak najlepiej napisać. Aby kwiaty, które opisuję, były na tle zielonej łąki dobrze widoczne, zwierzęta, ludzie - jak żywi. Żeby inni ludzie, ci, którzy będą to czytali, przejęli się ich istnieniem i losem” – toż to przecież istny panteizm przyrodniczy.

Nie inaczej jest w opowiadaniach „wędkarskich”, gdzie walka z wielką rybą przywodzi na myśl "Starego człowieka i morze". Ale kończy się inaczej: „Śmierć tej wielkiej, pięknej ryby nie była mi w życiu do niczego potrzebna, mogłem pozwolić jej wrócić na dno głębokiej, zimnej, płynącej wody, w której żyła”.

Bardzo ważne jest opowiadanie „Formikarium”, w którym nastoletni bohater (uwaga: truizm - dzieci są okrutne) szykuje w domu „mieszkanko” dla mrówek, które zabierze z lasu. „Głównym motywem mojego działania była chęć uszczęśliwienia mrówek, uszczęśliwienia pod moim oczywiście okiem, a interesy mrówek zbiegały się w tym punkcie z moją potrzebą ich uszczęśliwienia” - toż to istna parodia I sekretarza KC PZPR (rzecz jest z tamtych wrednych czasów), a i dystans Autora do bohatera wyraźny.

Eksperyment chłopca kończy sie w sposób oczywisty. „Dlaczego umierały? Czego im do życia brakowało? Jedzenia, wody, powietrza, słońca, cienia? Wszystko to miały, o niczym nie zapomniałem. Byłem bardzo zasmucony, rozżalony, trzeba powiedzieć, że nawet zagniewany. Cóż za niewdzięczność ze strony mrówek! Umierały jakby mnie na złość, mnie, który tyle dobrego dla nich dobrego zrobiłem”.

„- Ale może brakuje im wolności, to z znaczy swobody? – odpowiedział ojciec po długim czasie, w ciągu którego wypalił pół papierosa.
- Mają jej dosyć.
- Skąd możesz wiedzieć, ile im trzeba wolności?”.

Ojciec tłumaczy: „Wolność to jest coś, co nie jest ograniczone żadnymi murami, ścianami, deskami. Coś, co nie ma wyraźnych granic. I to coś, co nazywamy wolnością, powinno być rozciągliwe, raz mniejsze, raz większe, zależnie do potrzeby”. To znów mało zawoalowana krytyka więzienia, jakim był peerel, ale odnosi się to jednocześnie i do świata zwierząt….

Albo taki humanizmu pełen dialog, kojarzący się z dyskryminacją Innych w naszym kochanym kraju:

”- U wszystkich zwierząt rodzą się czasem takie białe istoty. Są takie same, jak ich bracia i siostry, tylko że białe. I mają przez to ciężkie życie, bo inne je gonią, kąsają i dziobią.
- Dlaczego je gonią i kąsają?
- Bo są inne – odpowiedział mój ojciec.
- Mówiłeś przecież, że są takie same?
- Są takie same, ale wydają się inne – odpowiedział wykrętnie mój ojciec. Czegoś mi nie umiał czy nie chciał powiedzieć”.

Filipowicz często antropomorfizuje przyrodę, a przynajmniej stwierdza, że jest ona czymś żywym, oddzielnym, z przyrodzonym prawem do samoistnego bytu.

Tak jak np. w opisie przedzierania się przez gęste zarośla, gdy drogę narratorowi zagrodził gruby konar, który odgiął, aby móc przejść. „Poczułem jednak wściekły napór na mięśnie moich rąk, a potem atak istoty silniejszej ode mnie. Nie, nie zostałem uderzony znienacka, bo to stało się przecież w walce, ale tak był nie do odparcia. Moje siły nagle załamały się, opuściły mnie, ani jeden mięsień nie był już zdolny do obrony. Gałąź odgięła się i rzuciła mnie na ziemię. To właściwie nie była gałąź, tylko jakby jakaś potężna i bezwzględna istota, która zrobiła użytek z siły swego ramienia”. A narrator nie wraca bynajmniej w to miejsce z harvesterem, niczym leśnik z Białowieży - uznaje swą porażkę i obchodzi to miejsce.

I jeszcze ostatnie, równie poruszające opowiadanie „Scena końcowa”, w której goryle w zoo (jakże ludzkie!) prowadzą niemy protest przeciw temu „miejscu detencji” - jak to pięknie mówi szlachetna, czuła i empatyczna Straż Graniczna. „Wstąpiła w nie jakby dusza - i poczuły, że przepełniła się miara ich niewoli. Ale nie chciały już krzyczeć, tarzać się, szarpać kraty i kąsać żelazo, lecz postanowiły, że będą odtąd milczeniem i bezruchem protestować przeciw luksusowej niewoli, jaką urządził dla nich człowiek. Że nie chcą już żyć w więzieniu wyłożonymi białymi kafelkami, w więzieniu tak czystym, lśniącym i higienicznym, jak izba przyjęć w szpitalu przeciwgruźliczym w Oslo”.

Jeszcze parę cytatów:

„Ale człowiek jest słaby i trudno mu czasem powstrzymać się od zrobienia czegoś na pokaz. Udaje się przecież nie tylko przed ludźmi, ale i przed samym sobą. Zobowiązuje to nas samych i pozwala nam być lepszymi, silniejszymi i dzielniejszymi, niż w istocie jesteśmy”.

„Jeśli przestanę widzieć coś, co przedtem widziałem, to tak jakby mi odebrano rzecz, którą przedtem miałem”.

„Człowiek nie jest z żelaza - tylko z mięsa, które się łatwo psuje, które można zmiażdżyć, rozerwać, pociąć na kawałki, zniszczyć”.

„Jan był wolny od wielu rzeczy, które z człowieka robią niewolnika, istotę zależną od innych, a także od samego siebie”.

„Co prawda, od czasów gdy na mnie polowano, nie strzelam do istot żywych, poprzestaję na strzelaniu do celu, zresztą coraz rzadziej, bo już nie ta ręka i nie te oko”.

„Żaden namiot nie daje takiego cienia, jak korona dębu, bo namiot jest osłoną jednowarstwowa i rzuca tylko jeden cień - a zasłona z liści dębu jest cieniem po stokroć”.

Związane z naturą, zebrane w jednym tomie, kolejne wspaniałe opowiadania Kornela Filipowicza ukazują jego ekologiczny stosunek do przyrody - zanim stało się to normą (choć niestety nie przez wszystkich w tym kraju przyswojoną). Kolejne potwierdzenie, jak wybitnym "nieznanym pisarzem" był, a i wciąż jest.

Imć jegomość Pasek w swych wiekopomnych pamiętnikach opisuje, jak...