Książki Jana Woleńskiego warto czytać, bo jak nikt potrafi, w sposób jasny i bez zbędnych barokowych wstawek, zaprezentować własny punkt widzenia. Walnie przyczynił się do upadku projektu Gadacza (spisania filozofii XX wiek), od lat zmaga się z nieznośnym wpływem kościoła na polityczna codzienność w Polsce. Śle listy, występuje publicznie. Można go wiec uznać, szczególnie w akademickich kręgach teologów i ‘Templetono-lubnych’ akademików, za godnego przeciwnika w dysputach. Dlatego temat racjonalizacji wiary religijnej w jego wydaniu musi być ciekawym głosem w dyskusji.

Jako że Woleński jest filozofem analitycznym, wstawki z logiki musiały się pojawić. Mimo że temat potraktował, w założeniu jako rys eseistyczny, wyszedł z tego momentami trudny opis jego mniemań o fenomenie religii i wiary. Dla niezainteresowanych logiką formalną, kwantyfikatorami odpada trochę tekstu, ale i tak to, co zostaje jest frapujące.Warto czytać prace ‘od deski do deski’, bo układ jest mocno przemyślany. Na początku dostajemy rudymenty, gdzie niezgoda stron właściwie sprowadza się do podejścia do nadprzyrodzonych aspektów teologii (str. 12).

To co dla profesora stanowi swoista ‘płachtę na byka’ jest autorytarność teologów wynikająca z zakładanej nieomylności w kwestiach wiary (str. 29). Stąd wynika jego obruszenie które i mnie czasami irytuje (str.66):

„Wszelkie kwalifikacje w rodzaju „niewierzący w Boga ma nadal ukrytą potrzebę wiary religijnej” są nieporozumieniem.”


Kilkakrotnie prezentuje teologiczny zabieg stosowany w argumentacji, który czasem może wytrącić adwersarzom oręż z ręki. Chodzi o mechanizm zakładania czegoś, co ma się udowadniać. Przykładowo pokazuje, że deklaruje się istnienie Boga (jako odczuwanej pozazmysłowo istoty), stawiając ten fakt, jako argument, że on istnieje (str. 67 i przykład wypowiedzi duchownego). Podobny przykład dostajemy przy opisie natury i egzystencjalnych podstaw w życiu Jezusa (str. 115).

Do obrony swych przekonań Woleński przygotowuje grunt, poprzez przykłady z logiki i ścisłe definiowanie pojęć. Opisuje bardzo dokładnie, czym jest wiedza (str. 43), racjonalność (str. 53) czy wiara (str. 58).

Cenne wydały mi się te fragmenty, w których jednoznacznie rozróżnia filozoficzne twierdzenia od tych stosowanych chociażby w fizyce. Choć jest filozofem, nie stoi na szczęście na stanowisku, że to co uprawia, daje mu prawo ocen kryteriów stosowanych w innych naukach (str.52) . Stąd, w całym wywodzie argumentacji swego stanowiska, unika wchodzenie na grunt nauk przyrodniczych. Cenne, jako uzupełnienie pracy Wolańskiego, mogą być publikacje Harrisa (neuronauka), Dawkinsa (biologia) czy Kraussa (kosmologia). Wszystkie te podejścia się uzupełniaj i mogą stanowić solidny fundament własnego światopoglądu.

Warto również wspomnieć o zgrubnym, ale praktycznym, podziale ludzi ze względu na stosunek do transcendencji. Woleński przypomina, że istnieją cztery podejścia wynikające z deklaracji o istnieniu Boga (wiem i wierze, nie wiem i wierze, nie wiem i nie wierzę, wiem i nie wierzę ). Te postawy, to kolejno teizm, fideizm, agnostycyzm i ateizm (str. 71). Dwie skrajne wymagają elementu rozumowego i są najtrudniejsze do utrzymania w świetle logiki. Dwa środkowe, najbliższe Woleńskiemu, są drogami niewymagającymi gimnastyki na argumenty. Dodatkowo wspomina, że negatywne deklaracje mają niewielką wagę w dowodzeniu formalnym swego światopoglądu. Przy czym należy pamiętać o tym, że ‘istnienie’ nie jest predykatem (pierwszego rodzaju) i należy uważać nad sytuacjami, kiedy się tego pojęcia używa (str. 77).

Samo centralne pojęcie istnienia Boga jest opisane dokładnie w jednym z rozdziałów, gdzie analizuje argumenty Tomasza z Akwinu z jego „Summie teologicznej”. Dla mnie najciekawsze było rozprawienie się z dowodem o istnieniu pierwszej przyczyny-poruszyciela. Fizyka ma tu sporo do powiedzenia, ale jak widać logika też może coś dodać (str. 83). Następnie przypomina argument Epikura, który prosto wywodził z istnienia zła boskie nieistnienie (str. 101).
Ciekawie profesor podsumował, interesujący mnie, konflikt nauki i religii (str.93):

„Nie mogę uznać, że konfirmacja naukowa polega na dowolnym mnożeniu hipotez ad hoc (…) dlatego, że zgodnie z przyjętym rozumieniem racjonalności nie mogę uznać doktryny wyjaśniającej wszystko za naukową, bo operuje ona strategią dyktatorską. Istotnym elementem wiary religijnej jest przeświadczenie, że jest ona nieomylna. Nauka natomiast oparta jest na założeniu przeciwnym. Stąd to, że nie potrafi ona objaśnić wszystkiego, stanowi o jej racjonalności.”

Kolejnym punktem, który stanowi źródło konfliktu, jest częsty zabieg polegający na deklarowanym wglądzie w boskie plany, myśli i działania (str. 104). Jest to szczególnie irytujące, gdy zdąża mi się spierać z księdzem, który sobie pozwala na interpretację sensu zła na świecie jako jakiś boski cel, odbierając jednocześnie prawo drugiej stronie do analogicznych zabiegów.

Warto na przykład wczytać się w dekonstrukcje twierdzeń wierzących odnoście ostatecznego źródła ich wiary i nieomylności. W dowodzeniu teologów pojawia się odwołanie do wiary i wiedzy zawartej w Objawieniu, a ono jest interpretowane w jedynie słuszny sposób przez Magisterium Kościoła, czego Woleński nie akceptuje. Taki zabieg traktuje, jako gwałt na własnym rozumie (str. 132).
Ostatnie rozdziały dotycz kwestii mniej teoretycznych. W szczególności dostajemy piękne zdania o naturze moralności (str. 137):

„Uważam choćby, że po to, by moralność pełniła swoją funkcję jako element systemu kontroli społecznej, trzeba reguł i wartości nie absolutnych, ale powszechnie przyjmowanych, przy czym powszechność jest tutaj rozumiana w sensie statystycznym, tj. dopuszczającym wyjątki. Z tego punktu widzenia spór pomiędzy absolutyzmem i relatywizmem moralnym jest drugorzędny.”

Deklaracje stanowisk w kwestii aborcji, rozwodów czy antykoncepcji traktuję, jako ważny i ciekawy głos w dyskusji. Nie wszystko mnie przekonało. Szczególnie, że problematyka została zawężona do polskiej katolickości. Przytoczę jednie, wiele mówiący, opis podejścia do związków niesakramentalnych (str. 153):

„ Mimo pewnych modyfikacji w stosunku Kościoła do osób rozwiedzionych a żyjących w nowych związkach świeckich, te ostatnie stoją nadal na marginesie życia religijnego, są katolikami gorszego gatunku. Wprawdzie apeluje się do nich o pozostanie we wspólnocie kościelnej, ale nie mogą przystępować do sakramentów, choć z drugiej strony jednak powiada się, że Bóg może im wybaczyć. Podział na katolików lepszych i gorszych dokonuje się w tym przypadku wedle kryterium formalnego, a nie merytorycznego, np. uczynków. Ci gorsi mogą znacznie polepszyć swą sytuację, gdy zachowają pełną abstynencję seksualną w ramach nowego małżeństwa. Są wtedy pełnoprawnymi członkami Kościoła. Lepiej więc zlać od czasu do czasu żonę (męża) i dzieci oraz mieć na boku niewielki romansik, byle tylko nie współżyć z partnerem (partnerką) w małżeństwie niesakramentalnym – w każdym razie lepiej robić to, niż współżyć i zachowywać się jak przykładny mąż (żona) i ojciec (matka). Podobnie, lepiej rozwieść się (pozostając uprzednio w związku sakramentalnym) i używać sobie seksualnie od czasu do czasu (lub nawet dość często) z kim popadnie, niż czynić to ze stałym partnerem (partnerką) w małżeństwie cywilnym. Nie wątpię, że Kościół szczerze wierzy, iż związki niesakramentalne są wyjątkowo ciężkim grzechem, ale byłoby dobrze, gdyby czasem pomyślano w tej instytucji, jak pokrętną moralność się tu propaguje.”

Nic dodać, nic ująć.

Jeśli porównać styl pisarski z tzw. ‘jeźdźcami ateizmu’ (Dawkins-Dennett-Hitchens-Harris), to niewątpliwie najbliższy jest filozoficznemu i wyważonemu stylowi Dennetta, szczególnie w zastosowanych argumentach podanych w sposób zachęcający do dyskusji. Zresztą na koniec pracy Woleński deklaruje chęć polemiki z każdym. Praca, choć krótka, stanowi również duże źródło literaturę przedmiotowej.

Na koniec mam jedno zastrzeżenie do argumentacji profesora. W rozdziale opisującym zdania logiczne i sposobie ich analizy, podał przykład z równoległością prostych. Stwierdził mianowicie, że (str.37):

„ ...zdania „przez punkt nie leżący na danej prostej można (w ramach tej samej płaszczyzny) przeprowadzić jedną i tylko jedną prostą równoległą do danej prostej” i „dwie proste równoległe przecinają się w nieskończoności” są logicznie równoważne...”

Według mnie ta zależność równoważności nie wynika z logiki. Analizowany w przykładzie piaty postulat Euklidesa z ‘Elementów’ (o równoległości prostych) od dawna był ‘na cenzurowanym’. Ostatecznie w XIX wieku okazało się, ze jest niesłuszny w geometriach nie-euklidesowych. Logika nie ma tu nic do rzeczy. Punkt w nieskończoności dodano do geometrii by zlikwidować wyjątek w geometrii euklidesowej, gdzie w skończoności dla prostych równoległych taki punkt przecięcia nie istnieje. Wciąż się zastanawiam, czy opacznie zrozumiałem intencje profesora, czy zastosował zbyt skrótowe podejście do problemu równoległości?

Polecam wszystkim „Granice niewiary” za czystość formy i jasność przekazu.

Książki Jana Woleńskiego warto czytać, bo jak nikt potrafi, w sposób jasny i bez zbędnych barokowych wstawek, zaprezentować własny punkt widzenia. Walnie przyczynił się do upadku projektu Gadacza (spisania filozofii XX wiek), od lat zmaga się z nieznośnym wpływem kościoła na polityczna codzienność w Polsce. Śle listy, występuje publicznie. Można go wiec uznać, szczególnie...