„Recenzenci przeważnie kierują się emocjami. Zapewne powinni wyważać, harmonizować, myśleć, oceniać, lecz często tylko poruszają uczucia.” Tak twierdzi Doris Lessing, która sama nie lubiła recenzować książek. W istocie recenzowanie, jak pisze autorka, jest ciężką i dość niewdzięczną pracą. Zdarzają się polemiki, zdarzają się oskarżenia, że niby źle odczytało się powieść, że nie zawarło się w swojej opinii wszystkich ważnych aspektów dzieła. Tymczasem recenzja jest zawsze subiektywną oceną danego czytelnika. Fakty i streszczenie historii zawsze są otaczane własnymi wrażeniami z lektury i stopniem, w jakim nas ona poruszyła.

Subiektywnie oceniamy treść książki, tak samo jak zawsze subiektywnie spoglądamy na nasze życie. Inni widzą nas inaczej, inni przyjmują opinię na podstawie wielu szczątkowych faktów i zasłyszanych informacji. Z tego właśnie powodu Doris Lessing zdecydowała się na napisanie autobiografii. Jak twierdzi, napisała ją w obawie przed powstaniem biografii, które zostaną napisane przez osoby zupełnie jej nie znające. Taka praktyka jest wszakże obecnie dość częstym sposobem pracy biografów.

Nie można recenzować „Spaceru w cieniu” bez recenzowania pierwszej części autobiografii – „Pod skórą”. Obie książki znacznie się od siebie różnią. Pierwsza część jest opowieścią o życiu autorki, jest splotem wspomnień, nie zawsze chronologicznych. Druga podzielona jest na okresy wyznaczone przez adres domu lub mieszkania, w którym w danym czasie Lessing mieszkała. Obie książki to zamknięte całości, niekiedy tylko ze sobą korespondujące. Autorka w „Spacerze w cieniu” nie powraca zbytnio do wcześniejszego okresu, tak samo jak w „Pod skórą” bardzo rzadko wychodzi naprzód, do czasów wyjazdu z Rodezji i przeniesienia się do Anglii.

W pierwszej części, w „Pod skórą”, Lessing opisuje własne dzieciństwo, dorastanie – autorka nieprzerwanie opowiada o swoim życiu. Drugi tom, „Spacer w cieniu”, to zapiski z jej życia – wspomnienia, które jednak nie zawsze układają się w jedną całość. „Każda powieść jest czyjąś historią, w przeciwieństwie do życia, które jest splotem wydarzeń”. Wydaje mi się, że „Pod skórą” jest właśnie historią Doris Lessing (do momentu wyjazdu z Rodezji Północnej); „Spacer w cieniu” natomiast jest splotem wydarzeń z jej życia. Lecz obie książki idealnie się uzupełniają, tworząc pełen obraz Noblistki i mądrej pisarki.

W części londyńskiej biografii zdecydowanie więcej miejsca Lessing poświęca polityce, szczególnie komunizmowi, oraz sprawom bardzo prozaicznym, jak poszukiwanie mieszkania, remonty, stosunki z sąsiadami i kłopoty finansowe. Jak sama twierdzi, zbyt dużo stron poświęca na opisanie codziennych spraw, a mało na te chwile, które czyniły z niej wspaniałą pisarkę. Jednak „niemożliwe jest opisanie życia pisarza, bo jego prawdziwej części nie da się zapisać”.

Szczególnie warte uwagi jest podejście Lessing do komunizmu, oraz ewolucja jej poglądów, w miarę wiedzy na temat komunistycznych zbrodni. Ciekawe było to dla mnie głównie z perspektywy Polki, nauczonej spoglądania na komunizm raczej negatywnie. Uświadomienie sobie, że w innych krajach nawet nie podejrzewano, jakich krzywd mógł ów ustrój dokonywać, jest takim samym przejrzeniem na oczy, jak zorientowanie się, że popieranie Związku Radzieckiego, to nie tylko walka o równość, braterstwo i tolerancję, to niekoniecznie i nie zawsze obrona czarnoskórych obywateli Rodezji i pomoc dla najbiedniejszych Anglików z klasy robotniczej. Jednak dzięki tym obrazom widzimy Doris Lessing jako bardzo zaangażowaną działaczkę, osobę równo traktującą czarnoskórych i biednych, oraz szanującą ludzką pracę (choćby poprzez wypłacanie zawsze najwyższych honorariów swojej służbie czy wynajętym robotnikom).

Doris Lessing to osoba silna, lecz dość zagubiona w życiu. Autorka nie boi się pisać o sobie źle, lub przyznawać się do swoich błędów, jak na przykład do bardzo złych relacji z matką, czy opuszczenia dwójki dzieci z pierwszego małżeństwa. Nie ukrywa tego co ją irytuje, bądź irytowało, czego żałowała, a jakich błędów się wcale nie wstydzi. O samych relacjach rodzinnych czy relacjach z bliskimi mogłaby napisać osobą książkę – już same stosunki z matką to temat wielokrotnie przez Lessing analizowany, poruszany nawet na spotkaniach terapeutycznych. Piętno dzieciństwa tkwi w Noblistce i niejednokrotnie przywołuje w pamięci krzywdzoną małą dziewczynkę. „Moje wczesne dzieciństwo zostawiło we mnie rany na długie lata. Jest to dramatyczne stwierdzenie i w gruncie rzeczy dość niesmaczne”.

Wspomnienia Doris Lessing to wspaniale napisane utwory. To nie tylko opowieść o życiu dziewczynki i kobiety, politycznej działaczki czy wybitnej pisarki. To także bardzo ciekawe rozważania na temat równości praw, rynku wydawniczego, literatury i samego pisania, a także po prostu życia. Jedyne czego brakuje w owej autobiografii, to dalszego ciągu. Ufam jednak, że powstanie jeszcze trzecia część i losy od 1963 roku aż do teraz, kiedy autorka liczy już sobie ponad dziewięćdziesiąt lat, dopełnią całość.

Monika Samitowska-Adamczyk