Zagadką dla mnie jest, kto i po co pod tytułem "Smakowanie raju" kazał umieścić słowa "Wspomnienia świadka nieznanej egzekucji w lesie katyńskim". Czy to ma być podtytuł? Jeśli tak, to źle ustawia proporcje. Czy miał to być chwyt marketingowy przeznaczony do złapania polskiego czytelnika? To by chyba było jeszcze gorsze, bo polega na wzbudzeniu taniej sensacji, a wspomnienia Icka Erlichsona w pewnym sensie są sensacyjne, ale bronią się same w sobie i nie potrzebują żadnego przyklejania łatek. Owszem, autor był świadkiem jednej z egzekucji w lesie katyńskim, ale w obliczu wszystkich jego przeżyć, po prostu nie można całego ciężaru tej książki ustawiać na tym wydarzeniu.

Ponieważ wcześniej czytałam "Na nieludzkiej ziemi" Józefa Czapskiego, "Smakowanie raju" było dla mnie w pewnym sensie lekturą uzupełniającą. Tym cenniejszą, że fakty znane mi z książki Czapskiego, zostały opisane przez polskiego Żyda, który żołnierzem nie był. Erlichson, który we wrześniu 1939 roku miał ledwie 17 lat, uciekł z rodzinnego Wierzbnika do Rosji w nadziei znalezienia się w socjalistycznym raju, w którym fakt pochodzenia i wyznawanej religii nie ma żadnego znaczenia, a wszyscy mogą żyć w dobrobycie. I znalazł bramy raju, do których się dobić nie można było, a gdy wreszcie znalazł się w granicach Rosji, został uznany przez NKWD za brytyjskiego szpiega i trafił do więzienia. I przez kolejne pięć lat przebywał albo w celi, albo w Gułagach, albo w drodze do nich. Sam zresztą piszę, że jego domem stały się pociągi, w których spędził bardzo wiele czasu.

Z podziwem czytałam wspomnienia Erlichsona - to, co stało się jego udziałem, złamało przecież niejednego dorosłego człowieka. A on przeżył wszystkie te okropności i jakimś cudem był w stanie ocalić swoje człowieczeństwo. Jego książka jest też ważnym świadectwem, jak byli traktowani Żydzi przez Polaków, Rosjan i Ukraińców. I choć opisane przez autora objawy antysemityzmu są porażające, to nie zdominowały one tych wspomnień. Erlichson był niezwykle spostrzegawczym obserwatorem i dlatego opisy jego podróży przez Rosję, kolejnych Gułagów, miast, w których na chwilę przystawał w podróży są tak niezwykle plastyczne. A fragmenty dotyczące mentalności Sowietów, sposobu funkcjonowania całego państwa i specyfika działania NKWD oddają cały absurd i bezsens tego państwa opartego na strachu, przemocy, kłamstwie, wyzyskiwaniu niewinnych i wszechobecnej korupcji.

Icek Erlichson spędził u Sowietów pięć długich lat, wypełnionych strachem, głodem, zimnem i niepewnością jutra. Przeżył. Wrócił do Polski i okazało się, że nie miał do czego wracać. Cała jego rodzina została zabita, a dom rodzinny zajęli obcy ludzie. A przecież w jego wspomnieniach nie znalazłam wylewania żalów i nienawiści, która byłaby całkiem uzasadniona. Erlichson opisał to, co przeżył, co widział, czego doświadczył. Jego wspomnienia są w pewnym sensie dokumentem, ale dokumentem napisanym pięknym, literackim językiem. Nie czułam się przytłoczona brutalnością zdarzeń, raczej towarzyszyłam bohaterowi w kolejnych etapach jego poniewierki. Troszkę miałam wrażenie, że jestem prowadzona za rękę i jakby niewidzialny przewodnik mówił do mnie: "Zobacz, było tak. Pamiętaj."

Znamienne, że Erlichson użył kilkakrotnie w swoich wspomnieniach tego samego określenia co Czapski: "nieludzka ziemia". Dwa świadectwa tamtych tragicznych zdarzeń i identyczny wniosek - nie trzeba pisać nic więcej.

Zagadką dla mnie jest, kto i po co pod tytułem "Smakowanie raju" kazał umieścić słowa "Wspomnienia świadka nieznanej egzekucji w lesie katyńskim". Czy to ma być podtytuł? Jeśli tak, to źle ustawia proporcje. Czy miał to być chwyt marketingowy przeznaczony do złapania polskiego czytelnika? To by chyba było jeszcze gorsze, bo polega na wzbudzeniu taniej sensacji, a...