"Mirtala" Elizy Orzeszkowej opublikowana w 1886 r. nakładem wydawniczym Salomona Lewentala, to jedna z nielicznych (bodaj dwóch) powieści, w których autorka ta sięgnęła do antyku. Co ciekawe, powieścią tą o dekadę wyprzedziła Sienkiewicza i Prusa w podejmowaniu przez nich wątków starożytnych. Jednocześnie zagłębiając się w kolejne karty "Mirtali" łatwo odnieść wrażenie, że autorka - wykorzystując ten historyczny kostium - w swym utworze rozprawia się z zagadnieniem, jak najbardziej współczesnym jej własnej epoce. Chodzi tu o tzw. "kwestię żydowską" (miejsce i rolę diaspory żydowskiej w XIX-wiecznej Europie i konflikt ekonomiczny, który z tym się wiązał).

Akcja "Mirtali" toczy się w Rzymie, wśród ubogiej społeczności żydowskiej Zatybrza. Jest rok 72, panowanie Wespazjana. Tytułowa Mirtala to młoda Żydówka, uzdolniona hafciarka, przybrana córka Żyda Menochima i narzeczona jego drugiego przybranego dziecka - Jonatana, jednego z byłych dowódców wielkiego powstania w Judei, obecnie ukrywającego się na odludziu. Menochim trudni się stróżowaniem przy wejściu do świętego gaju Egerii. Posadę chce mu podkraść Silas, Syryjczyk, który przez to dąży do zguby Menochima. Mirtala jest (ze wzajemnością) zauroczona Artemidorem, rzymskim artystą. Ten zaś jest przyjacielem pretora Helwidyusza Priscusa, patrycjusza wiernego starym republikańskim obyczajom. Dom dostojnika jest miejscem wymiany myśli. Oprócz Artemidora odwiedzają go inne znane osobistości (postacie historyczne),filozof Muzoniusz i jego młodzi uczniowie, późniejsi słynni twórcy: Epiktet, Tacytus, Juvenal [pisownia, jak w tekście].

W tym czasie do miasta przybywa Jonatan, wychudły, zaniedbany lecz wciąż fanatycznie nienawidzący Rzymian. Chce poślubić Mirtalę i zabrać ją do Galii, by tam, z dala od świata, wieść skryte i proste życie. U dziewczyny pomysł ten budzi przerażenie. Czuje się rozdarta między urokliwym światem pogan (Artemidorem) a powinnością wobec narodu (Jonatanem). W pewnym sensie podobne rozdarcie jest zresztą udziałem i innych spośród żydowskiej diaspory. Przykładem tego jest Justus, przyjaciel Jonatana a jednocześnie sekretarz na dworze Agryppy, żydowskiego "króla Chalcydy", żyjącego wygodnie w Rzymie wraz ze swą siostrą Bereniką, historykiem Józefem Flawiuszem i żydowskimi bogaczami kolaborującymi z Rzymianami.

Stolica w napięciu oczekuje ogłoszenia zaślubin cesarskiego syna i następcy, Tytusa, ze wspomnianą Bereniką (jego kochanką). Ma to mieć miejsce w trakcie igrzysk w amfiteatrze, którym przewodzi pretor Helwidyusz. W trakcie widowiska (będącego formą manewrów wojskowych) Tytus, przewodzący musztrze, staje konno przed lożą Bereniki. Wszyscy spodziewają się, że za moment oficjalnie poprosi ją o rękę. Wtedy jednak ktoś z trybun krzyczy donośnie, przeklinając obydwoje kochanków. Jest to Jonatan nie mogący znieść, że ktokolwiek z jego narodu może wiązać się z Rzymianami. Dochodzi do zamieszania. Siedzący obok Jonatana ubodzy Żydzi uciekają zabierając go ze sobą. Mimo to zostaje rozpoznany przez centurionów: Pedanusa i Pudensa, weteranów wojny żydowskiej. Upewnia ich w tym Silas (który Jonatana rozpoznał już wcześniej). Nazajutrz w całym Rzymie lud szemrze przeciwko Żydom (zwłaszcza drobni przedsiębiorcy, którzy twierdzą, że tamci zabierają im pracę i chleb). Starszyzna żydowska Zatybrza ma pretensje do Jonatana za to co uczynił. Justus namawia go do ucieczki. Ten jest na to gotów, lecz tylko z Mirtalą.

Tymczasem dom Helwidyusza odwiedza drugi z synów cesarza, Domicyan. Próbuje wpłynąć na wyrok toczącego się przed pretorem procesu majątkowego, w którym bierze udział jeden z jego dworaków. Pretor odmawia, choć wie iż niechybnie czeka go zemsta Domicyana. Jego przekonania nie pozwalają mu postąpić inaczej. Po wyjściu cesarskiego syna do willi przychodzi Mirtala chcąc spotkać się z dawno niewidzianym Artemidorem. Potem zakochani rozmawiają czule w ogrodzie willi pretora.

W dzielnicy żydowskiej dochodzi do pogromu ludności żydowskiej dokonanego przez Syryjczyków i plebs rzymski. Zajścia próbuje powstrzymać filozof Muzoniusz. Wreszcie, wraz z pocztem, nadciągają pretor Helwidyusz i Artemidor. Artysta ratuje przed linczem Mirtalę (która, jak się domyślamy, wcześniej wróciła do swojej dzielnicy). Jednocześnie Pedanus i Pudens chwytają Jonatana i stawiają przed pretorem wyjaśniając mu kim jest. Stara się go bronić Menochim, biorąc wszystkie jego winy na siebie. Jonatan jednak nie pozwala mu na to, jest gotowy przyjąć śmierć z rąk Rzymian. Wtedy Mirtala wyrywa się z objęć Artemidora i przywiera do Jonatana. "Ja z nim!" - krzyczy. Artemidor próbuje ją odciągnąć, ale wtedy Jonatan wyciąga ukryty w ubraniu miecz. "Nie będziesz jéj miał, Rzymianinie!" - woła do Artemidora i przeszywa nim ciało dziewczyny.

Powieść, ze względu na styl (długie rozwlekłe zdania) i nieco archaiczny język, jest dość ciężka w odbiorze. Sama fabuła jest jednak w miarę przejrzysta, i poprowadzona całkiem wartko. Nie jest to utwór wybitny, ale stanowi ciekawy akcent polskiego powieściopisarstwa historycznego, które po antyk nigdy nie sięgało nazbyt często.

"Mirtala" Elizy Orzeszkowej opublikowana w 1886 r. nakładem wydawniczym Salomona Lewentala, to jedna z nielicznych (bodaj dwóch) powieści, w których autorka ta sięgnęła do antyku. Co ciekawe, powieścią tą o dekadę wyprzedziła Sienkiewicza i Prusa w podejmowaniu przez nich wątków starożytnych. Jednocześnie zagłębiając się w kolejne karty "Mirtali" łatwo odnieść wrażenie, że...