Gdybym, drodzy Państwo, za każdym razem dostawał złotówkę, gdy moje oczekiwania rozmijają się z lekturą, byłbym dziś człowiekiem całkiem zamożnym. Nie oznacza to jednak, że owe rozminięcia za każdym razem wiążą się z rozczarowaniem – bardzo często, niestety, złota obrączka okazuje się tombakowym krążkiem, ale niekiedy sprawy mają się dokładnie odwrotnie. W przypadku „Wywracania kultury. O dandysach, hipsterach i mutantach” mamy do czynienia z jeszcze inną sytuacją. Książce Księżyka tak daleko do tego, czego ja – oraz wielu innych czytelników, o czym świadczą rozliczne komentarze – się spodziewałem, że trudno znaleźć dla wyobrażeń i rzeczywistości jakąkolwiek wspólną płaszczyznę.

Podtytuł eseju sugeruje, że autor będzie chciał poprowadzić symboliczną linię od kojarzonego z przeszłością dandysa do dzisiejszego hipstera. Wiązałoby się to, gdyba sobie czytelnik, z przeprowadzeniem mniej lub bardziej dogłębnej analizy tego, jak zmieniało się w ostatnich latach życie młodych ludzi oraz, być może, jak będzie zmieniać się w najbliższej przyszłości. Niewiele jest w tym prawdy, bo choć dziennikarz poświęca nieco miejsca współczesnym zjawiskom, to zdecydowanie mocniej skupia się na przeszłości. Czytelnik nie dowie się z tego eseju, kim jest hipster, skąd się wziął, dokąd zmierza i w kogo może się w przyszłości przekształcić.

No dobrze, wiemy już, czym „Wywracanie kultury” nie jest – czy raczej czym jest tylko odrobinę – a trzeba by spróbować przejść od definicji negatywnej do pozytywnej. Zacznijmy od tego, że ta książka to popis olbrzymiej erudycji. Księżyk zarysowuje dziesiątki portretów (od Charles’a Baudelaire’a przez Raymonda Roussela i Oscara Wilde’a aż do Milesa Davisa) i opisuje setki zjawisk, które, na pierwszy rzut oka, niewiele łączy. Cały czas powraca do tytułowego motywu stawania naprzeciw siłom historii, które jednak nie ma przechodzić w otwartą kontrkulturę. Księżyka interesuje nie agresywne zaprzeczenie, nie otwarty bunt, lecz cichy opór wyrażający się w transformacji. Jego bohaterowie biorą otaczającą ich rzeczywistość i robią wszystko, żeby nagiąć ją w taki sposób, aby stała się dla nich bardziej przystępna, ciekawsza, lepsza, bardziej satysfakcjonująca. Czasami robią to przy użyciu środków artystycznych, czasami poprzez technikę (na przykład… jazdę na rowerze), czasami, co zwykło się z dandyzmem kojarzyć, poprzez dbanie o zewnętrzne formy.

Wydaje się, że najwięcej sensu ma czytanie „Wywracania kultury” jako swego rodzaju przewodnika kulturowego, który różni się od klasycznych zestawień tym, że nie podsumowuje ani danego okresu, ani danego prądu, lecz pewien metafizyczny fenomen odradzający się w różnych formach odpowiadających współczesnym wpływom i tropom; to zaproszenie do prowadzenia turystyki metafizycznej, do szukania duchowej strawy w miejscach wcześniej nieznanych. Z łatwością potrafię sobie wyobrazić czytelników zaintrygowanych krótkim biogramem Roussela, którzy sięgają po „Locus Solus” i nagle zakochują się w tej zupełnie pozbawionej tak zwanego głębszego sensu powieści. Ja sam zresztą otrzymałem osobiste zaproszenie do epifanii, kiedy czytałem o saperach – afrykańscy dandysi, o których nigdy wcześniej nie słyszałem, to zjawisko absolutnie fascynujące i nie mogę się doczekać, aż dowiem się o nich więcej. Mam graniczące z pewnością przeczucie, że każdy czytelnik może w „Wywracaniu kultury” znaleźć podobną nitkę dla siebie.

Pod warunkiem oczywiście, że się przez tekst przebije, bo za erudycją Księżyka idzie oczywista konsekwencja w postaci wysokich wymagań, jakie lektura stawia przed czytelnikiem. Autor skacze z kwiatka na kwiatek, nigdy nie prowadzi odbiorcy za rękę, nieszczególnie dba o koherencję podejmowanych wątków, które, jak pisałem, mają tylko jedno, bardzo efemeryczne spoiwo w postaci przechwytywania i transformowania dominującej kultury. Z pewnością nie jest to rzecz lekka.

„Wywracanie kultury” to trudny, skomplikowany, ale i szalenie fascynujący esej; wymaga najwyższego skupienia, ale sowicie je wynagradza. Doskonale rozumiem tych, których rozczarował brakiem rozważań nad kondycją młodych przesiadujących w powyciąganych swetrach w modnych, nieeleganckich knajpach, ale ja sam doceniam ogrom pracy, której podjął się Rafał Księżyk.

Bartek Szczyżański