Straszna i trudna lektura. Straszna, kiedy się studiuje choćby tabele z liczbami: ilu Żydów mieszkało w danym powiecie przed wojną; ilu udało się schronić przed likwidacją gett lub uciec z transportów do obozów zagłady; ilu z tych, którzy uniknęli największej likwidacji, w ramach akcji Reinhardt (1942-1943), nadal walczyło o przeżycie w bunkrach leśnych i schronach przydomowych, na aryjskich papierach, wędrując od wsi do wsi, starając się przekroczyć granicę ze Słowacją, uciec na Węgry; ilu jedyny ratunek upatrywało w znalezieniu zajęcia w obozach pracy; wreszcie, ilu tę walkę przegrało; ilu zamordowali Niemcy z własnej inicjatywy; ilu zginęło dzięki akcjom granatowych policjantów, polskich strażaków czy junaków z Baudienst; ilu zamordowano w wyniku donosów sąsiadów lub byłych opiekunów, kiedy skończyły się pieniądze na opłacanie pomocy; ilu zabili żołnierze podziemia, także po wyzwoleniu; ile wśród ofiar było kobiet, dzieci i starców, mordowanych w pierwszej kolejności... Smutna lektura, kiedy się czyta o dwóch równoległych światach, o serwilizmie i fatalizmie w chłopskich środowiskach, o terrorze i manipulowaniu przez okupanta propagandą strachu, o podtrzymywaniu przez Niemców mitu judeobolszewizmu i podatności nań polskiego podziemia, a także o tyleż nikczemnych co nieskutecznych taktykach przetrwania OD-manów, niektórych członków judenratów i innych żydowskich kolaborantów. Przerażająca jest większość cytatów z pamiętników ofiar i ocalałych, z przesłuchań sprawców i świadków...

Trudna lektura. W dwóch tomach, na 1640 stronach, każdy z dziewięciorga badaczy analizuje jeden powiat Polski południowo-wschodniej. Jest to osiem powiatów z czterech dystryktów Generalnego Gubernatorstwa, cztery z Krakowskiego: Bochnia, Dębica, Miechów, Nowy Targ, dwa z Lubelskiego: Biłgoraj i Łuków, po jednym z Warszawskiego: Węgrów i z Galicji: Złoczów oraz jeden z okręgu Białystok, leżącego poza GG: Bielsk Podlaski. Przy czym, autorzy analizują poszczególne powiaty biorąc pod uwagę ich przedwojenne granice. Złoczów leży dziś na Ukrainie, z analizy powiatu bielskiego wykluczony został obszar należący obecnie do Białorusi, powiat łukowski należał podczas okupacji do powiatu radzyńskiego, bocheński był częścią powiatu krakowskiego, a węgrowski należał do większej jednostki zwanej Sokolow-Wengrow.

Jest to zatem analiza Polski powiatowej, w której strategie przetrwania Żydów, jeden z wiodących wątków książki, różniły się od możliwości, jakie dawały duże miasta. Trudniej było, na przykład, przeżyć na aryjskich papierach, a do miasteczek i wsi praktycznie nie docierała pomoc od takich polskich organizacji jak Żegota (pojedyncze przypadki kontaktów z Żegotą, w tym jeden przez oszusta-donosiciela, przytaczane są jedynie w odniesieniu do dwóch powiatów z dystryktu krakowskiego). Opisywane powiaty, mimo że wszystkie z przewagą ludności rolniczej, mocno różniły się między sobą. Choćby pod względem przedwojennych stosunków polsko- (także ukraińsko- i białorusko-) - żydowskich czy wpływów politycznych i wynikającego z nich natężenia antysemityzmu, a także jeśli chodzi o przebieg działań wojennych, wdrażanie zarządzeń i skład osobowy jednostek administracji okupanta. Największa trudność, przynajmniej dla przeciętnego czytelnika, wynika z powoływania się przez autorów na setki dostępnych źródeł, które rzadko oferują klarowny, całościowy obraz konkretnych sytuacji i wydarzeń oraz ich pełnych uwarunkowań. Bywa i tak, że mnogość źródeł w połączeniu z naukową rzetelnością, która każe badaczom zgłaszać w stosunku do nich wszystkie swoje wątpliwości i zastrzeżenia, czyni wywody trudne do śledzenia. Na mnie, nienawykłej do obcowania z tego typu tekstami, wrażenie największej spójności narracyjnej wywarły opisy powiatów łukowskiego i nowotarskiego. Pierwszy powstał oryginalnie w języku francuskim. Drugi z kolei okazał się swoistym samograjem ze względu na egzotyczną specyfikę regionu, wynikającą przede wszystkim z roli tzw. Goralenvolk. Nie przesądza to bynajmniej o przewadze naukowej tych opracowań nad pozostałymi. We wszystkich jest tak wiele cennych obserwacji i przemyśleń, nie mówiąc już o opisach wydarzeń i ludzkich emocji, że Dalej jest noc jest pozycją, której nikt zainteresowany tematyką Zagłady nie może pominąć.

„Spośród około 140 tys. żydowskich mieszkańców dziewięciu badanych powiatów w 1942 r. przeżyło 2498 osób (1,8%)” - piszą we Wstępie redaktorzy książki, Barbara Engelking i Jan Grabowski. Przytaczają też dane z rozbiciem na poszczególne regiony, omawiają metodologię badań, a także wnioski z nich wynikające. Najsmutniejsza konkluzja brzmi: „Z przeprowadzonych badań jednoznacznie wynika, że na interesujących nas obszarach (z wyłączeniem powiatów bielskiego i złoczowskiego [w których trudno stwierdzić, ilu wśród współodpowiedzialnych sąsiadów było Białorusinów i Ukraińców]) zdecydowana większość próbujących się ratować Żydów – na podstawie przebadanych i zweryfikowanych przypadków – zginęła z rąk polskich bądź też została zabita przy współudziale Polaków.”

Straszna i trudna lektura. Straszna, kiedy się studiuje choćby tabele z liczbami: ilu Żydów mieszkało w danym powiecie przed wojną; ilu udało się schronić przed likwidacją gett lub uciec z transportów do obozów zagłady; ilu z tych, którzy uniknęli największej likwidacji, w ramach akcji Reinhardt (1942-1943), nadal walczyło o przeżycie w bunkrach leśnych i schronach...