Ciężko jest oceniać książki kontrowersyjne, bo co w nich oceniać? To, czy wstrząsnęły czytelnikiem? To, czy są dobrze napisane? To, czy zgadzamy się z przedstawionymi w nich poglądami?

Charles Bukowski napisał w „Hollywood”, że „czytelnicy (…) uwielbiają, kiedy się ich prowokuje i znieważa”; z drugiej strony przeczytałam kiedyś, że powinniśmy czuć się w pełni usprawiedliwieni, jeśli nie doczytamy książki, która obraża nasze uczucia czy poglądy. Zdecydowanie się z tym drugim stwierdzeniem zgadzam, jednak uważam też, że (jeśli oczywiście czujemy się na siłach) warto czasami przeczytać coś, co nas zaszokuje, zbulwersuje, zgorszy, a nawet obrazi. Tylko jak to później ocenić?

Eldridge Cleaver to postać kontrowersyjna: zanim został rzecznikiem Partii Czarnych Panter, spędził niemal dziewięć lat w więzieniu; otwarcie przyznawał się tam do popełnionych gwałtów, krytykował uznane autorytety w walce o prawa obywatelskie (np. Martina Luthera Kinga, Jr.),jak również popularnych sportowców czy artystów (jak Floyd Patterson czy James Baldwin),nazywał homoseksualizm chorobą i oznaką zwyrodnienia, a w końcu nawiązał romans z białą kobietą, która – tak się składa – była jego adwokatem. Równie kontrowersyjna jest jego książka, bo autor dotknął w niej wszystkich czułych strun Ameryki – od nienawiści na tle rasowym, przez potępienie chrześcijaństwa, krytykę wojny w Wietnamie, związki między osobami różnego koloru skóry czy przedstawienie buntu i zemsty jako wyrazu wolności, aż po jego własną analizę tak wielbionej przez Amerykanów męskości (ten motyw przewija się tak często i rozważony został z taką dokładnością, że od razu można poznać, że swoje eseje i listy Cleaver napisał na przełomie lat 50. i 60. XX wieku).

Nie będę ukrywać, że kontrowersyjność „Soul on Ice” robi swoje, ale nie da się uznać tej książki za arcydzieło – część utworów Cleavera to po prostu bełkot. Korespondencji z Beverly Axelrod dosłownie nie da się czytać, a „The Primeval Mitosis”, gdzie autor przedstawia swoją teorię społeczną, która ma na celu wyjaśnić rozłam między ciałem a umysłem, wypaczenie pojęć męskości i kobiecości, pociąg odczuwany wobec osób o odmiennym kolorze skóry, a nawet zjawisko homoseksualizmu to taki artykuł pseudonaukowy, w którym niby wszystko wytłumaczono, ale tak naprawdę nie za wiele ma sens. Przyznam, że Cleaver używa bardzo „profesjonalnego” słownictwa, cytuje znawców tematów, którym poświęca swoje dywagacje i od razu widać, że był człowiekiem oczytanym, zainteresowanym historią i zorientowanym w temacie bieżących wydarzeń – nie tylko tych dotyczących go bezpośrednio – co można przypisać jego ówczesnej fascynacji Malcolmem X, który w swej autobiografii stwierdził, że pobyt w więzieniu sprzyja lekturze, nauce i przemyśleniom.

Na to wszystko Cleaver czasu miał sporo.

Choć książka pełna jest luźnych wspomnień i takich właśnie mętnych teorii, to nie żałuję spędzonych z nią chwil – głównie dlatego, że uwielbiam prace, które przedstawiają niecodzienną perspektywę wobec powszechnie znanych wydarzeń czy zjawisk, a Cleaver zza krat obserwuje, analizuje i komentuje nie tylko zamieszki w Watts czy wojnę w Wietnamie, ale i zamach na Malcolma X czy pojedynek Muhammada Alego z Floydem Pattersonem, w każdym z tych tematów doszukując się nieszablonowych, a czasem nawet naciąganych, ale ciekawych wniosków. Fascynujący jest również obraz, jaki prezentuje autor, ukazując czytelnikowi pewien wycinek społeczeństwa, niewielką wspólnotę, jaką tworzą więźniowie, opisując jej wewnętrzne funkcjonowanie, jak i powiązania ze światem zewnętrznym.

Książka ma swoje słabe strony, a Cleaver na pewno nie był nigdy wzorem cnót i nie powinniśmy bezkrytycznie inspirować się jego skrajnymi poglądami – jednak im dłużej czytałam, tym bardziej wydawało mi się, że rozumiem, po co napisał „Soul on Ice”.

Myślę, że ta książka czy pisanie w ogóle były dla Cleavera nie tyle sposobem na przelanie swoich spostrzeżeń na papier i nadanie im bardziej wymiernej formy, co próbą zrozumienia samego siebie i odpowiedzenia sobie na pytanie, jak wpłynęły na niego warunki, w których przyszło mu żyć, ludzie, których spotkał, ideały, które mu wpajano czy wydarzenia polityczne i historyczne oraz procesy społeczne rozgrywające się wokół niego. Nawet sam początek książki jest po prostu mocny i bezkompromisowy i już od pierwszych stron czytelnik wyczuwa, że będzie to historia o tym, jak Eldridge Cleaver znienawidził białą Amerykę, religię i ustalony porządek i jak w poszukiwaniu swojej tożsamości postanowił stworzyć własne prawo, które stanowiłoby nowe ramy dla ukształtowanego przezeń samego świata – historia o tym, jak rasistowska Ameryka zakuła jego duszę w lód.

Opinia długa, bo o książce można by pisać i pisać. Polecam osobom, które interesują poniższe motywy (nie dało się wymienić wszystkiego w recenzji, bo Cleaver miał bardzo wszechstronne zainteresowania):
- znaczenie męskości w tożsamości jednostki i grupy,
- emaskulacja grupy poprzez mordowanie i aresztowanie liderów społecznych,
- amerykańska fascynacja męskością i współzawodnictwem (na przykładzie boksu),
- budowanie tożsamości jednej grupy poprzez dehumanizację drugiej,
- rozłam między ciałem a umysłem,
- pociąg wobec przedstawicieli innej grupy społecznej (tu w kontekście koloru skóry),
- czarne kobiety jako symbol niewolnictwa, a białe – wolności,
- poczucie bezpieczeństwa wobec odmienności a segregacja,
- zjednoczenie społeczności w obliczu przełomowych wydarzeń (Watts) i znaczenie jedności w obliczu zagrożenia,
- bunt, brutalność, okrucieństwo i zemsta jako manifestacja wolności,
- manipulacja opinią publiczną,
- jak przekłamania historyczne weryfikuje upływ czasu,
- wydarzenia na skalę kraju/świata z perspektywy zamkniętej społeczności,
- obserwacja zamkniętej społeczności, jaką jest więzienie,
- jak więźniowie lgną do ludzi i rzeczy „z zewnątrz” w celu zachowania własnej tożsamości,
- sposób, w jaki izolacja (więzienie) zmienia człowieka,
- relacja „ogół społeczeństwa – więzień”,
- krytyka wojny w Wietnamie – wojna jako narzędzie propagujące nienawiść rasową,
- policjanci i żołnierze jako marionetki wykonujące rozkazy,
- czyny naszych przodków nie powinny skazywać nas na niełaskę,
- wiara w młodzież narodu,
- decyzja Sądu Najwyższego „Brown vs. Board of Education” z 1954 r. jako rekonwalescencja narodu amerykańskiego,
- znaczenie negatywnych doświadczeń w rozwoju człowieka,
- niecodzienna interpretacja powieści „Native Son” Richarda Wrighta,
- sztuka jako narzędzie zjednoczenia zwaśnionych grup oraz jej (nie zawsze uzasadnione) wykorzystanie w innych kulturach.

“The price for hating other human beings is loving oneself less.”
“The world of today was fashioned yesterday.”

Ciężko jest oceniać książki kontrowersyjne, bo co w nich oceniać? To, czy wstrząsnęły czytelnikiem? To, czy są dobrze napisane? To, czy zgadzamy się z przedstawionymi w nich poglądami?

Charles Bukowski napisał w „Hollywood”, że „czytelnicy (…) uwielbiają, kiedy się ich prowokuje i znieważa”; z drugiej strony przeczytałam kiedyś, że powinniśmy czuć się w pełni...