Zupełny przypadek, ten sam co zwykle, sprawił, że zaraz po lekturze „Echa słońca” przeczytałem „Coraz bliżej albo coraz mniej”. Historia moich lektur zapewne niewielu interesuje, dlatego spieszę wyjaśnić, dlaczego ją przytaczam: ano dlatego, że właściwie w jednym momencie pojawiły się na półkach księgarń dwie książki, które łączy jeden temat – temat nieciekawy, nieładny, nudny, trochę odstręczający. No i oczywiście straszny. Starość.

Wspomnienia Józefy Hennelowej i powieść Waldemara Bawołka dzieli niemal wszystko, ale ta jedna rzecz sprawia, że współgrają w wyjątkowo dziwnej harmonii. O ile jednak dziennikarka „Tygodnika Powszechnego” pisze o podeszłym wieku ładnie i elegancko, a przy tym bezpośrednio – bo sama doświadcza starości – to autor „Tego, co obok” podchodzi do rzeczy zupełnie inaczej.

„Echo słońca” traktuje o mężczyźnie, który przekroczył granicę wieku średniego bez żadnych szczególnych zasług czy osiągnięć. Aby jego życie mogło stać się kanwą literackiej opowieści potrzebował czegoś, co je dookreśli, zdefiniuje, sprawi, że nabierze – uwaga, wielkie słowo – sensu. Sensem tym staje się opieka nad starą matką. I tutaj zaczynają się problemy. Ale dlaczego, zakrzyknie ktoś, wszak to naturalna rzecz, iż dziecko zajmuje się rodzicem (czy na pewno? pyta podstępnie wychylający się z cienia Bawołek) – dokładnie tak, jak rodzic zajmował się dzieckiem, kiedy to nie potrafiło poradzić sobie ze światem. Pisarz postanawia tę piękną wizję odczarować: starość matki Skrytka nie jest doświadczeniem łatwym ani dla niej, ani dla niego; nie ma nic wspólnego ze wspólnym przesiadywaniem przy zachodzącym słońcu i trzymaniu się za ręce w atmosferze wzajemnej wdzięczności. Dużo więcej w nim utyskiwań, narzekań, wdzięczności z nieodłączną partykułą przeczącą, pretensji, bólu, niezozumienia. Główny bohater nie jest mężczyzną eleganckim, ba, bardzo mu do elegancji daleko, tak samo jak jego matce – zamiast odnosić się do siebie za szacunkiem toczą cichą wojnę. On nie rozumie jej starczych kaprysów, niegdysiejszych przyzwyczajeń, które zastygły w konieczność, ona natomiast nie potrafi darować mu nawet najmniejszego odstępstwa od twardych zasad. Cały ten obraz nie jest nawet straszny; to raczej rzecz okrutnie przygnębiająca.

Warto zwrócić uwagę na to, że Bawołek wcale nie sili się na to, żeby życie Skrytkowi utrudnić: jego matka, w przeciwieństwie do syna, pozbawiona jest właściwie poważniejszych problemów zdrowotnych. Bohaterowie zostają więc zmuszeni do codziennej walki z oporem materii (choć wolą wyciągać oręż przeciwko sobie), a nie do heroicznego wysiłku przeciw chorobie. Jest w tym metoda oczywista i, wbrew estetyce „Echa słońca”, bardzo elegancka: wspólny wróg mógłby zjednoczyć matkę i syna i przenieść ich do mitycznej przestrzeni rozpaczliwego pojedynku ze złem; w powieści natomiast mamy pełen śliny i potu, wyjątkowo brzydki i nudny klincz. Bawołek pokazuje go z reporterską niemal gorliwością, nie pozwalając bohaterom nawet na zbawczą chwilę w narożniku.

To jednak nie wszystko co „Echo słońca” ma do zaoferowania czytelnikowi. Oglądana z perspektywy Skrytka matka rzeczywiście przemieniła się w personifikację starości, śmiertelnego wroga – ale on sam prowadzi przecież życie wewnętrzne. A to stanowi prawdziwy popis eskapizmu, którego podłoże wydaje się oczywiste: frustracja wynikająca ze źle przeżytego życia. Skrytek próbuje zapomnieć codzienność, dlatego bez wahania ucieka w świat snów, czym daje Bawołkowi okazję do nieco swobodniejszego posługiwania się piórem: rozdział toczący się w szpitalu to prawdziwy popis absurdu, a poetycki opis picia pod barem zasługuje na oklaski.

„Echo słońca” to powieść bardzo ważna – odważny rzut oka za margines, za który nieczęsto polska literatura się zapuszcza. Kilka lat temu wzruszałem się „Gestami” Ignacego Karpowicza wierząc, że to doskonały obraz relacji między dzieckiem a starym rodzicem; Waldemar Bawołek boleśnie udowadnia, iż, jak to zwykle bywa, życie to znacznie więcej niż jeden – nawet najładniejszy – obraz.

Bartosz Szczyżański