„Białe kruki – Gry i zabawy ruchowe z lat 1821-1939” to opracowany przez Piotra Winczewskiego niecodzienny zbiór starych i dawno już zapomnianych gier i zabaw, który ukazał się 2016 roku nakładem wydawnictwa „Narodowe Centrum Kultury”.

Na samym wstępie Piotr Winczewski poświęca sporo uwagi samemu pochodzeniu zachowań mających charakter zabawy i ich znaczeniu. Według autora ich celem było przygotowanie i przystosowanie do życia w okresie osiągania pełni dojrzałości społecznej. Słowo „społecznej” może sugerować, że zabawa jest czynnością typowo „ludzką”, jednak w różnych formach występuje także u innych gatunków zwierząt. Powszechnie uważa się, że prymitywne zachowania naśladowcze dały początek bardziej zaawansowanym i kreatywnym zabawom, charakterystycznym jedynie dla człowieka. Jako że są podejmowane bez względu na wiek i płeć oraz status społeczny i powodują zaangażowanie emocjonalne uczestników, uważa się je za działania kreatywne, a zatem i kulturotwórcze. Śmiało można więc stwierdzić, że mająca prymitywne korzenie zabawa tworzy solidne podwaliny naszej cywilizacji.

Ta dość niecodzienna książka zawiera opisy zrekonstruowanych - miejmy nadzieję jak najbardziej wiernie – ponad stu dwudziestu zabaw i gier ruchowych dla dzieci w różnym przedziale wiekowym, jakie zostały umieszczone w polskojęzycznych podręcznikach opublikowanych w latach 1821-1939. Mimo że większość z nich jest obecnie nieznana, to umiejętnie wykorzystane mogą stanowić źródło alternatywnej rozrywki dla młodszego pokolenia. Jak słusznie zauważa autor, niejednokrotnie uczenie się poprzez zabawę było jedyną formą zorganizowanego nauczania. Niektórzy badacze uważają zachowania powszechnie definiowane jako zabawę za początki kultury, to przekonanie nie zyskało jednak zbyt wielu zwolenników. Nie da się jednak ukryć, że obrzędy towarzyszące od wieków zabawom ludowym nawiązywały do ważnych dla danej społeczności wydarzeń i były wyrazem uznawanych przez nią wartości. Obecnie jest to rzadko spotykane zjawisko, gdyż dla większości osób jest to okazja do chwilowego oderwania się od rzeczywistości i prawdziwy wydźwięk tego rodzaju wydarzeń traci znacznie na wartości.

Choć przedstawione tu zabawy i gry ruchowe opierają się w większości na znanych schematach, to aby zostały zrozumiane i dobrze przyjęte, autor musiał dopasować język i sposób prezentacji do współczesnych. Opisując każdą z gier i zabaw, Winczewski zachował jej oryginalny tytuł, starał się również nawiązać do sformułowań, których używali ich autorzy, używając przy tym oryginalnych określeń na jakie natrafił w trakcie swoich badań. W prezentacji każdej z zabaw wyodrębnione zostały fabuła/narracja, jej przebieg oraz cele, pogadanka końcowa, niezbędne przybory oraz ewentualne uwagi. Fabuły gier i zabaw zostały tak skonstruowane, aby mogły rozwijać różne predyspozycje bawiącego się i ćwiczyć jego umysł. Winczewski otwarcie przyznaje, że w trakcie rekonstrukcji celowo pomijał te gry i zabawy, które propagowały szczególnie agresywne zachowania. Działanie to uzasadnił chęcią umożliwienia wykorzystywania zebranego materiału w szkołach podstawowych i przedszkolach, co byłoby niemożliwe w przypadku tekstu promującego agresję.

Znamienny wydaje mi również fakt, że ramy czasowe zbioru kończą się na 1939 roku. Zupełnie jakby Piotr Winczewski chciał podkreślić, że w następujących po nim latach dzieci zostały okradzione z dzieciństwa i z wszelkich jego przywilejów, a niejednokrotnie także z prawa do życia.

Początkowo nieco dziwnym wydawało mi się fakt, że tego rodzaju publikacja została wydana przez tak ściśle ukierunkowane na kulturę wydawnictwo, jednak bardzo szybko uzmysłowiłam sobie, że zebrany w niej materiał jest niczym innym jak doskonałym przykładem różnorodności polskiej tradycji, która odcisnęła swoje piętno także na, wydawałoby się, nieco pospolitym i przyziemnym wychowaniu fizycznym. Pozytywnie zaskoczyło mnie również to, że w dobie telewizji, gier komputerowych, Internetu i ogólnego konsumpcjonizmu, ktoś zdecydował się poświęcić swój czas na zebranie i opracowanie materiału poświęconego dawno już zapomnianym zabawom dziecięcym. Jak podkreśliła profesor Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu dr hab. Małgorzata Bronikowska: niniejsza publikacja jest owocem pracy badawczej, wynikającej z pragnienia zgłębienia fenomenu zabaw i gier ruchowych, podjętego niegdyś przez Eugeniusza Piaseckiego, a obecnie kontynuowanego w Polsce przez nielicznych autorów. Jej słowa dowodzą, że dawne gry i zabawy ruchowe zdecydowanie nie należą do często omawianych zagadnień. Z tego też powodu niniejsza publikacja przeznaczona jest zarówno dla pragnących usystematyzować swoją wiedzę badaczy tematu, jak historyków sportu i kulturoznawców.

Wprawdzie nie powinno oceniać się książki po okładce, lecz myślę, że na zakończenie warto poświęcić trochę uwagi samemu wydaniu. Broszurowa okładka ma radosny i figlarny wydźwięk, przywodzący na myśl stare filmy o wesołych miasteczkach i cyrkowych atrakcjach. W całość wspaniałe wkomponowują się oryginalne stare zdjęcia, które zostały w taki sposób urozmaicone, aby podkreślić autentyczność tak sumiennie zebranego materiału. Na szczególną wzmiankę zasługuje również fakt, że szata edytorska tej książki została nagrodzona wyróżnieniem na 21. Poznańskich Targach Książki Naukowej i Popularnonaukowej. Wyróżnienie w konkursie o Nagrodę Prezydenta Miasta Poznania w kategorii na najlepszą książkę popularnonaukową zostało wręczone 24 marca 2017 roku.

Nie ulega wątpliwości, że zebrane przez Piotra Winczewskiego materiały to prawdziwe białe kruki polskiej kultury podwórkowej, składające się na swojego rodzaju elementarz wychowania fizycznego. Pozostaje mieć tylko nadzieję, że jakiś nieprzejmujący się współczesnymi konwenansami pedagog będzie w stanie wykorzystać potencjał, jaki kryje się na kartach tego zbioru.

„Białe kruki – Gry i zabawy ruchowe z lat 1821-1939” to opracowany przez Piotra Winczewskiego niecodzienny zbiór starych i dawno już zapomnianych gier i zabaw, który ukazał się 2016 roku nakładem wydawnictwa „Narodowe Centrum Kultury”.

Na samym wstępie Piotr Winczewski poświęca sporo uwagi samemu pochodzeniu zachowań mających charakter zabawy i ich znaczeniu. Według...